شیخ المورخین، اشراق تاریخ

شادروان دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی، یکی از همکاران خود در گروه تاریخ دانشگاه تهران را «شیخ‌المورخین» نامید و او کسی نبود جز دکتر احسان اشراقی. ایشان، از استادان فاضل تاریخ که هم مصحح و مترجم، و هم مؤلف بود، برای دانش‌آموختگان و دانشجویان تاریخ آثار ارزنده‌ای به میراث گذاشت.احسان اشراقی متولد ۱۵ شهریور ۱۳۰۷ در دیار قزوین و درگذشتۀ ۲۴ دی ۱۳۹۸ در تهران، استاد تاریخ دانشگاه تهران و عضو پیوستۀ فرهنگستان علوم بود؛ تاریخ‌دانی با بیش از نیم قرن تدریس تاریخ و تاریخ‌نگاری با ده‌ها کتاب و مقالۀ سودمند و ماندگار.از این استاد فاضل و ارجمند چندین و چند بار در دانشگاه‌ها و مراسم متعدد تقدیر به‌عمل‌آمده است. نخستین‌بار به سال ۱۳۸۰ بود که در شهر زادگاهش قزوین، بزرگداشتی برای او گرفتند و ماحصل آن شد کتابی با عنوان «اشراقی‌نامه» که زیر نظر دکتر محمود دبیرسیاقی، به سال ۱۳۸۱ منتشر شد. بزرگداشت دیگر به همت «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» در بهمن ماه ۱۳۹۵ برگزار شد و کتابی با عنوان «زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر احسان اشراقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان علوم، استاد تاریخ دانشگاه تهران» در این باره منتشر شد. محتوای این اثر شامل مقالات اهدایی و دل‌نوشته‌هایی از همکاران استاد در دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌ها بود. در این کتاب، استادان مطرحی در رسای وی زبان به تمجید گشودند.

جمشید کیان‌فر، مصحح متون تاریخی و از استادان دانشگاه، دربارۀ این چهره ماندگار تاریخی چنین گفته است: «خدمات علمی و فرهنگی استاد اشراقی به خاک ایران به‌قدری برجسته و وزین است که باید ایستاد و به آن‌ها احترام گذاشت. این وزن علمی بالا را نه تنها تجلیل بایدکرد، بلکه باید زمینۀ معرفی و انتقال آن به نسل‌های مختلف را نیز فراهم کرد. دکتر اشراقی نور اشراق تاریخ‌نگاری در ایران است.»

مرحوم اشراقی در زمان حیات یکی از نخبگانی بود که تا دریافت مدرک دکترای خود در رشتۀ تاریخ دانشگاه تهران، آرام ننشست. دکترا اتفاقاً آغازی دیگر برای او بود و برای تحقیقات ارزندۀ تاریخی. او مدتی در فرانسه اقامت کرد و با تقویت تسلط خود بر زبان فرانسوی، کار مطالعات تاریخی و جغرافیایی خود را تسهیل کرد.

این عضو پیوستۀ فرهنگستان علوم ایران، در طول سال‌های زندگی‌اش، به‌طور خاص بیشتر در باب صفویه و قزوین تحقیق و پژوهش کرد. او در حضور بزرگان زیادی همچون مرحوم اقبال، درس آموخته و یک قزوین‌شناس برجسته در ایران بود.

اهمیت استاد احسان اشراقی تنها به مطالعاتش در خصوص قزوین و حکومت صفویه محدود نیست. او در تاریخ ملی و گسترش تاریخ‌نگاری جدید نیز سهم بزرگی ایفا کرده است.

زنده‌یاد اشراقی در عرصۀ بین‌المللی مرجع و ستارۀ درخشان مطالعات ایران‌شناسی در سطح جهان بود.

امین اشراقی، تک‌فرزند مرحوم احسان اشراقی، در مورد پدرش نوشته است: «استاد اشراقی ایران‌شناس و پژوهشگری بود که ایران فرهنگی را در نظر داشت و در معرفی میراث مکتوب تاریخ و فرهنگ ایران از هیچ تلاشی مضایقه نکرد.» به گفتۀ فرزند مرحوم اشراقی، تعلق خاطر او به صفویه ریشۀ بینشی دارد؛ چون نیک می‌داند شکوفایی صفویه از قزوین بود و بستر فرهنگی و اجتماعی قزوین نقش مهمی در پیشرفت این حکومت داشت.

به‌زعم امین اشراقی، پدر علاوه بر تسلط کم‌نظیر به تاریخ صفویه، از اشراف شگرفی به همۀ دوره‌های تاریخی برخوردار بود و نه‌تنها به تاریخ آگاهی داشت، بلکه توجه و مطالعات او در سایر رشته‌ها مانند ادبیات، فلسفه و عرفان، جغرافیا، تعلیم و تربیت، و اخلاق ستودنی بود.


اهمیت استاد احسان اشراقی تنها به مطالعاتش در خصوص قزوین و حکومت صفویه محدود نیست. او در تاریخ ملی و گسترش تاریخ‌نگاری جدید نیز سهم بزرگی ایفا کرده است.