لوموگرافی، پولاروید و عکاسی بچه‌ها

به‌طور کلی وجوه مهم در عکاسی لوموگرافی به لحاظ بصری عبارت است از رنگ‌های اشباع‌شده (saturation) نوردهی غیریکنواخت، تیرگی تصویر در لبه‌های بیرونی (vigneting). کیفی تنوری پایین، نشت نور و تصاویر اغلب ناواضح. به لحاظ شیوه کاری هم فی‌البداهه بودن را نباید از نظر دور داشت. همه نکات مورد اشاره در بالا اغلب در تعارض با تعاریف و معیارهای رایج در عکاسی حرفه‌ای هستند. اما همه این موارد در ارتباط و تعامل با یکدیگر فضایی منحصربه‌فرد را شکل می‌دهند که ویژه عکاسی لوموگرافی است. محبوبیت این فضای ویژه به حدی است که امروزه برخلاف دست‌یابی به کیفیت فنی و وضوح بالا در عکس‌ها، در بسیاری از نرم‌افزارهای ویرایش عکس، فیلتری به همین نام وجود دارد که می‌توان برای دسترسی به فضاسازی مورد نظر در لوموگرافی از آن استفاده کرد.

 

۱

«می‌توان تشابهات چشم‌گیری یافت میان هنر کودکان با آنچه که از تلاش‌های اولیه افراد تازه‌کار با هر سن و فرهنگ، در حوزه یک مدیوم تجسمی پدید می‌آید»^۱ منظور از این نوشتار توصیه هنر‌آموزان به انجام این شیوه از عکاسی نیست، بلکه اشاره‌ای است به این مطلب که با در نظر داشتن ویژگی‌های اصلی و ساختاری این مکتب در هنر عکاسی، و همین‌طور استفاده آسان از دوربین‌های پولاروید، می‌توان به عکاسی بچه‌ها نگاهی دوباره انداخت. چرا که ویژگی‌های منحصربه‌فرد و آزادی‌هایی که برای هنرمند عکاس، به‌ویژه برای بچه‌های علاقه‌مند به هنر عکاسی، در محدوده این نوع نگاه فراهم است می‌تواند بستر مناسبی باشد برای بروز خلاقیت و نمود ویژگی‌های بیانی منحصربه‌فرد توسط ایشان. از سوی دیگر می‌توان به این نکته اشاره کرد که در نظر داشتن این ویژگی‌های ساختاری در هرگونه مواجهه، داوری، انتخاب و تجزیه‌وتحلیل این دسته از آثار (عکس‌های تولیدی هنر آموزان کودک و نوجوان) می‌تواند مدنظر قرار گیرد. چراکه «در هر عکسی، اگر آن را مورد توجه جدی قرار دهیم، نوعی زیبایی وجود دارد»^۲

 

۲

ابزارزدگی مشکلی است که بسیاری به آن مبتلا هستند. اینجا منظور عکاسانی هستند که به جای پرداختن به فرایند عکاسی، وقت خود را صرف به‌روز کردن و تکمیل تجهیزاتشان می‌کنند. این افراد معمولاً مجموعه‌داران خوبی در زمینه تجهیزات عکاسی هستند ولی در عکاس خوب‌بودن ایشان باید به دیده تردید نگریست.

متأسفانه توجه بیش از اندازه به کیفیت فنی و تنوع ابزار، می‌تواند عاملی بازدارنده در فرایند خلق اثر هنری در اغلب رشته‌ها به‌ویژه در عکاسی باشد. در ارتباط با این موضوع می‌توان عکاسان حرفه‌ای بزرگی را نام برد؛ مثل دوئین مایکل^۳ که در رویکردی خلاف ابزارزدگی «به ابزار به ‌اندازه‌ای اهمیت می‌داد که وی را به نیتش نزدیک سازد»^۴ بنابراین می‌توان گفت دوربین مناسب برای عکاسی بچه‌ها اغلب ساده‌ترین و در دسترس‌ترین دوربین یا حتی تلفن همراه است. تأکید می‌شود که منظور ما تشویق به عکاسی بی‌کیفیت و عدم تسلط بر موارد فنی نیست، بلکه منظور تسهیل شرایط برای هنرجوی کودک و نوجوان علاقه‌مند به عکاسی است تا بتواند در هر شرایط و با کمترین امکانات موجود و بدون هراس از عدم تسلط تکنیکی با شوق و ذوق به عکاسی بپردازد و از آن لذت ببرد. تسهیل رفتار عکاسانه و تداوم عمل عکس‌برداری، هنرجوی عکاسی را در نهایت به پختگی خواهد رساند، چرا که در این راه سؤالاتی پیش می‌آید که در پی آن هنرجو به دنبال پاسخ آن‌ها می‌رود و لاجرم بر دانش عکاسی خود می‌افزاید. در بررسی سیر تحولات عکاسی و در موقعیتی مشابه لوموگرافی، چنان‌که پیشتر گفتیم، می‌توان به عکاسی پولاروید^۵ اشاره کرد که با شیوه‌ای آسان مراحل زمان‌بر ظهور و چاپ را از عکاسی حذف کرد و علی‌رغم کیفیت فنی پایین‌تر نسبت به عکاسی با نگاتیو، به دلیل کاربری آسان، فراگیر شد.

 

۳

شاید یادآوری این نکته جالب باشد که بچه‌ها هم در اختراع دوربین پولاروید نقش مهمی داشته‌اند. ماجرا از این قرار است که ادوین هربرت لند^۶، در سال ۱۹۴۳، وقتی با خانواده‌اش برای تعطیلات به سفر رفته بود، در حال عکس گرفتن از دختر سه ساله‌اش بوده که دختر وی می‌پرسد چرا نمی‌تواند عکس‌ها را همان موقع ببیند. آن روز، این سؤال ساده، موجب شکل‌گیری ایده دوربین فوری در ذهن لند می‌شود؛ تا اینکه لند موفق می‌شود در سال ۱۹۴۸، اولین دوربین پولاروید خود را به بازار عرضه کند؛ دوربینی که پس از ۶۰ ثانیه عکس را بر روی فیلم عکاسی ظاهر می‌کرد. او در سال ۱۹۶۳ نیز موفق به تولید فیلم فوری شد و پس از عرضه چندین مدل از دوربین‌های پولاروید، در سال ۱۹۷۷ دوربین خودکار با قابلیت چاپ فوری عکس را عرضه کرد؛ محصولی که میلیون‌ها نمونه از آن به سراسر جهان عرضه شد. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید ذهن باز یک کودک، و  دانش یک پدر موجب اختراع دوربین عکاسی پولاروید شد. امروزه حتی باوجود فراگیر شدن عکاسی دیجیتال دوربین‌های پولاروید همچنان تولید می‌شوند.

 

۴

از معروف‌ترین هنرمندان بزرگی که با استفاده از این دوربین ساده عکاسی به خلق آثار خود پرداخته‌اند می‌توان به اندی وارهول، خالق سبک پاپ آرت، آندری تارکوفسکی فیلم‌ساز شهیر روس، آنتیونینی فیلم‌ساز ایتالیایی و بسیاری دیگر اشاره کرد. امروزه آثار بسیاری از عکاسان لوموگراف و یا عکاسانی که با دوربین پولاروید عکاسی کرده‌اند، به‌عنوان اثر هنری در گالری‌های معتبر دنیا عرضه می‌شود.

 

۵

«زیبایی‌شناسی عکاسی به‌طور بی‌وقفه و قدم به قدم با جریان اصلی خود هنر پیش رفته است. بدین معنی که آن دسته از عکاسان مستقل که پیشگام هستند به سادگی گرویده‌اند».^۷ تطبیق تعاریف و ویژگی‌های عکاسی لوموگرافی و استفاده از دوربین‌های پولاروید، با عکاسی کودکان از وجوه بسیاری می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد. به‌طور مثال انتقال مضمون و دسترسی به هدف با ساده‌ترین وسیله که از ویژگی‌های بارز سبک لوموگرافی و از امکانات بالقوه دوربین‌های پولاروید است می‌تواند برای بسیاری از کودکان علاقه‌مند به عکاسی کارگشا باشد. این در حالی است که شاهد هستیم خانواده‌ها گاه در تدارک خرید گران‌ترین تجهیزات عکاسی برای فرزندان خود هستند.^۸ تأکید بر سادگی و ارزانی ابزار مورد استفاده می‌تواند مهم باشد.

 

۶

در مواجهه با عکاسی کودکان و ارزیابی این دسته از آثار، معمولاً تسلط تکنیکی یا فنی در مرحله چندم اهمیت قرار می‌گیرد و مهم‌ترین نکته نوع نگاه و زاویه ذهنی در برخورد با موضوع است. مثال متناسب با این موضوع، نقاشی کودکان است. بی‌تردید هیچ‌کس از کودکی که نقاشی می‌کشد انتظار ترسیم دقیق خطوط و شکل‌ها را ندارد و اشکالات مهارتی در این زمینه نشانه یا یکی از ویژگی‌های بارز در زمینه تشخیص اصالت آثار در این‌گونه موارد است. بنابراین کیفیت فنی پایین به هیچ‌وجه به معنی کیفیت هنری پایین نیست در تقسیم‌بندی عکاسی به دو بخش اصلی فن و هنر اینجا بخش دوم اهمیت بیشتری یافته و مورد توجه قرار می‌گیرد. هرچند این شیوه حتی در هنر بزرگ‌سال و در طول دوره‌های خاصی که زیبایی‌شناسی عکاسی پشت سر گذاشته است گاه حتی به‌طور عامدانه به کار گرفته شده است. به‌طور مثال «در دهه اول قرن بیستم‌ـ  اکثر عکاسان تلاش می‌کردند کیفیت کارهایشان تا حد ممکن به نقاشی نزدیک باشد. این گرایش احتمالاً دنباله تلاش‌های آگاهانه. ا.جی.ریلندر در سال ۱۸۵۴ است که از او به‌عنوان‌ـ پدر عکاسی هنری‌ـ یاد می‌شود.»^۹ در این دوره شاهد هستیم که عکاسان بسیاری با شیوه‌های مختلف چاپ، عامدانه در پی دست یافتن به فضایی غیر واضح در عکس‌ها هستند «از دیدگاه عکاسی هنری تلطیف نور تأثیرات امپرسیونیستی می‌آفرید.»^۱۰ در توضیح ارتباط این موضوع با عکاسی لوموگرافی باید یادآور شد که لنز مورد استفاده در عکاسی لوموگرافی پتزوال^۱۱ نام دارد. از مشخصات اپتیکی این لنز وضوح تصویر در مرکز لنز و محو شدن در پس‌زمینه است که حالتی رویایی به عکس می‌دهد. جدا کردن سوژه از پس‌زمینه یکی از ویژگی‌های اصلی عکس‌های ثبت شده با این لنز است.

 

۷

از دیگر ویژگی‌های مهم در هنر کودک می‌توان به شاخصه «فعالیت بازی‌گونه» اشاره کرد. همان‌طور که پیشتر گفتیم فی‌البداهگی در سبک لوموگرافی یک ویژگی شناخته‌شده است که در ارتباط باـ بازی‌ـ  موضوعیت پیدا می‌کند. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های بازی، لذت‌بخش بودن و کسب تجربه برای بچه‌هاست.  «هر اثری که در ایجاد حس شادمانی‌ـ یعنی ایجاد لذت‌ـ شکست بخورد، در مقام اثر هنری هم شکست خورده است.»^۱۲

ویژگی قابل توجه دیگر این است که در صورت تقسیم‌بندی گروه عکاسان به دو دسته حرفه‌ای و آماتور محتمل‌تر است که هنر عکاسی کودکان در دسته ذوق ورزان یا آماتورها قرار گیرد. صرف‌نظر از جنبه‌ کسب درآمد در عکاسی حرفه‌ای، مراد ما از هنر آماتوری یا ذوق ورزانه عدم تسلط کامل به مسائل تکنیکی، کم‌تجربگی و در عین حال تجربه‌گرایی است. در مورد تجربه‌گرایی توضیحی که ضروری به نظر می‌رسد این است که هنرجوی تازه‌کار کودک و نوجوان از آنجایی که با اصول و قواعد زیبایی‌شناسی و سبک‌شناسی آشنا نیست، ناخواسته از نوعی آزادی عمل کامل بهره‌مند است که پیرو آن، فارغ از مسائل تئوریک این آزادی، می‌تواند به خلق آثار بدیع و نوپدید منجر شود. از همین رو شاید بتوان گفت شیوه عکاسی بچه‌ها فارغ از ملاحظات فنی، تکنیکی و تئوریک رایج در هنر عکاسی، می‌تواند ناخودآگاه از وجهی تجربی نیز برخوردار باشد. بر این اساس با توجه به روح جست‌وجوگری و آزمون و خطای دائمی که در تولیدات این گروه از هنرجویان وجود دارد، تجربه‌گرایی می‌تواند به‌عنوان یکی از وجوه بارز در هنر کودک و نوجوان همواره مد نظر قرار داشته باشد.

 

 

در پایان یادآوری و تأکید می‌شود، با توجه به اینکه آموزش و تهیه تجهیزات حرفه‌ای عکاسی معمولاً پرهزینه است، می‌توان با تکیه بر ساده‌ترین تجهیزات موجود و در دسترس به آموزش عکاسی به بچه‌ها پرداخت. همچنین در هرگونه مواجهه با آثار تولیدی بچه‌ها در زمینه عکاسی، می‌توان صرف‌نظر از نکات فنی و اجرایی به ارزش‌های محتوایی و نگاه شخصی‌ای که در این‌گونه آثار مجال و فرصت ظهور پیدا می‌کند توجه ویژه داشت. درک زاویه ذهنی در مواجهه با موضوعات عکاسی شده، فی‌البداهگی و رفتار بازی گونه لذت‌بخش بودن و کسب تجربه، بیان احساس نسبت به موضوعات و پدیده‌ها و در نهایت ایجاد حس شادمانی و تجربه‌گرایی از عواملی است که می‌تواند در بررسی آثار تولیدی هنر آموزان کودک و نوجوان رشته عکاسی حائز اهمیت فراوان باشد.

 

پی‌نوشت‌ها
۱. روان‌شناسی چشم خلاق. رودلف آرنهایم ترجمه مجید اخگر. انتشارات سمت.۱۳۹۱ (ص ۲۰۰).
۲.  فرهنگ دوربین. هالا بلاف. ترجمه رعنا جوادی. انتشارات سروش ۱۳۷۵ (ص ۶۰).
۳. دوئن مایکل. عکاس آمریکایی که در جهان عکاسی از او اغلب به‌عنوان سردمدار عکاسی روائی نام می‌برند.
۴. دنیای تصاویر روائی. دوئین مایکل. عبدالرضا پایدار. انتشارات امیرکبیر.۱۳۹۲ (ص ۶۹).
۵. دوربین پولاروید. (Polaroid camera). نوعی دوربین آنالوگ ظهور فیلم فوری است.
۶. در سال ۱۹۲۶، ادوین هربرت لند، پس از یک سال تحصیل در دانشگاه هاروارد، ترک تحصیل می‌کند تا خودش بر روی پولاریزاسیون نور تحقیق کند. دو سال بعد، او فیلتر پولاریزه نور را اختراع و ثبت می‌کند. در سال ۱۹۳۷، لند شرکت پولاروید را تأسیس می‌کند.
۷.  فرهنگ دوربین. همان (ص ۶۱).
۸. تجهیزاتی که معمولاً به واسطه وزن زیاد باعث بروز خستگی و ایجاد دلزدگی در بچه‌ها می‌شود و ایشان را از لذت عکاسی محروم می‌سازد.
۹. سیر تحول عکاسی، پتر تاسک، محمد ستاری، انتشارات سمت ۱۳۸۸ (ص ۷۱).
۱۰. سیر تحول عکاسی، همان (ص ۷۵).
۱۱. این لنز ارزان‌قیمت را ژوزف پتزوال فرانسوی در سال ۱۸۴۰ میلادی برای عکاسی پرتره طراحی کرد و ساخت.
۱۲. کتاب مجموعه مقالات «مسائل هنر و زیبایی‌شناسی معاصر ۳» مطالعات فرهنگی در زیبایی‌شناسی. ریتا فلسکی، دیوید شاموی. مترجم نیما ملک محمدی.
۱۳. مطالعات فرهنگی و مسئله لذت و ارزش. دیوید شاموی. (ص ۸۵).