مقدمه
سیل به معنی طغیان کردن آب، زیر آب رفتن گستره‌ای وسیع از زمین‌ها و طوفانی شدن است. در معنای آب جاری‌شده، کاربرد این واژه بر ریزش جریان دلالت دارد و مخالف معنی عدم ریزش یا فرونشینی است. سیلاب به معنی طغیان کردن آب و زیر آب رفتن گستره‌ای از زمین است.
طی یک بارندگی شدید یا پس از آن، مقدار دبی رودخانه‌های حوضه آبریزی که بارندگی در آن حوضه رخ‌داده است، به‌سرعت افزایش می‌یابد و درنتیجه آب از بستر عادی خود سرریز میشود و دشت سیلابی و مناطق اطراف را دربر می‌گیرد. با بررسی دشت سیلابی قدیمی و آبرفت‌های آن، شاید بتوان با درجه‌ای از تقریب احتمال وقوع و بزرگی سیلاب‌های آتی منطقه را مشخص کرد. اصولاً بزرگی سیلاب‌ها و تکرار آن‌ها در طول زمان تابع شدت بارندگی، میزان نفوذپذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است.
سیلاب معمولاً زمانی به وقوع می‌پیوندد که یک ناحیه پست از زمین از آب پرشده باشد. بدترین حالت‌های سیل رودخانه‌ای معمولاً در زمین‌های حاشیه رودها جاری میشود. به‌عنوان نمونه می‌توان از سیل‌های جاری‌شده در منطقه کوئینزلند استرالیا در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند به زیرآب فرورفت.
در یک منطقه، سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی آن منطقه توانایی جذب و یا عبور دادن کامل آب را نداشته باشد. فعالیت‌های زیستی آدمیان در مناطق مختلف، همچون ساختمان‌سازی در دشت سیلابی رود که بخش‌هایی از حوضه فعالیت آب‌های جاری را اشغال می‌کنند، جاده‌سازی که مسیر توپوگرافی حرکت آب‌های جاری را قطع و یا مسدود می‌نمایند، فعالیت‌های تولیدی کشاورزی و دامداری و دام‌پروری به‌ویژه در دامنه کوه‌ها و ...که مکان‌های مناسبی برای تجمع آب‌های زیرزمینی، تخریب سطح زمین و از بین بردن پوشش گیاهی و جنگلی با اهداف مختلف و ... می‌باشند، احتمال وقوع سیل را افزایش می‌دهد.
شهرسازی‌ها و نابودی گیاهان به‌ویژه درختان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی میشود. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود میآورد که با برجای گذاشتن آن‌ها، ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد. موارد یادشده معمولاً تأثیر تدریجی دارند، ولی سیل‌های ناگهانی و فاجعه‌آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها ایجاد می‌شوند.
سیل‌های دوره‌ای به‌صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه‌ها رخ می‌دهند و باعث به‌وجود آمدن مناطقی به‌نام دشت‌های سیلابی می‌گردند. علت وقوع این سیلاب‌ها بارش باران‌های شدید و گاهی نیز توأم با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمین‌های حاشیه‌ای رود میشود. سیلاب آنی، سیلابی است که به‌یک‌باره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری میشود. سیلاب‌های آنی معمولاً بر اثر بارش بیش از حد در یک منطقه به‌طور نسبی کوچک ایجاد می‌گردد.
رویداد، اندازه و تکرار سیلاب بسته به عوامل متعددی همچون شرایط اقلیمی، طبیعی و جغرافیایی هر منطقه متغیر است و سالانه جان و مال بسیاری از مردم در نقاط مختلف دنیا و ازجمله بخش‌های وسیعی از ایران را تهدید می‌کند. در برخی از روش‌های آماری همچون سری‌های جزئی و رعایت برخی از معیارهای محیطی می‌توان احتمال وقوع این حادثه طبیعی و حداکثر بارش محتمل را در مناطق شهری که احتمال رخداد آن وجود دارد، پیش‌بینی نمود (مهدی نسب و همکاران، ۱۳۹۲) و اقدامات لازم را برای جلوگیری از جاری شدن سیلاب یا کاهش خسارت‌های حاصل از جاری شدن سیلاب، در صورت وقوع، را برنامه‌ریزی و اجرا نمود.
بحث و گفت‌وگو
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که حدود ۱۰درصد خسارات ایجادشده بر اثر رخداد بلایای طبیعی در ایران ناشی از وقوع سیلاب‌هاست (همان). برای شهرهایی که در بسترهای طبیعی مستعدِ وقوع سیلاب شکل گرفته و رشد نموده‌اند، همواره این رخداد خطر بزرگی به‌حساب می‌آید. به‌طور معمول سکونتگاه‌های غیررسمی در معرض خطر بیشتری واقع می‌شوند. وجود بستر ناپایدار زمین و مسیل‌های فراوان از شاخصه‌های ریخت‌شناسی این شهرهاست و به دلیل اینکه اغلب سکونتگاه‌های غیررسمی این شهرها در جوار مسیل‌ها شکل‌گرفته‌اند، سیلاب همواره تهدید جدی برای این ساکنان بوده است که باید با برنامه‌ریزی شهری خطرات ناشی از سیلاب در این سکونتگاه‌ها را کاهش داد (محمدی و همکاران، ۱۳۹۲).
در جمع‌بندی گزارش‌های موجود در پنج دهه اخیر بیش از نیمی از کل خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی در جهان مربوط به خسارات سیلاب‌هاست. در اغلب کشورها، رودخانه‌های مستعد طغیان را به‌طور دقیق تحت نظارت قرار می‌دهند. استحکاماتی از قبیل خاکریز، دیوارهای چندلایه، مخازن و آب‌بند را برای جلوگیری از در هم کوبیده شدن حاشیه رودخانه‌ها به‌کار می‌گیرند؛ چنان‌که بزرگ‌ترین و کامل‌ترین استحکامات برای مقابله با جاری شدن سیلاب را می‌توان در کشور هلند یافت. شهر لندن نیز با داشتن موانع مکانیکی عظیم‌الجثه در برابر سیل‌های رودخانه تایمز محافظت می‌گردد. این موانع با رسیدن سطح آب به میزانی مشخص به کار می‌افتند. در برخی از کشورهای سیل‌خیز از جمله هندوستان نیز برنامه راهنمای مدیریت بحران سیلاب در مناطق شهری تدوین گردیده که بر این اساس راهکارهای پیشگیرانه و کاهش اثردهنده، مدنظر است (Bhawan,۲۰۱۰)
پدیده رواناب‌های شهری که در ایام وقوع سیلاب‌های وسیع در سطح شهرها جاری میشود، از جمله عواملی است که همواره مسائل و مشکلات فراوانی از قبیل آب‌گرفتگی معابر، اختلال در رفت و آمد، ترافیک‌های طولانی و خرابی برخی از ساختمان‌ها در نواحی حاشیه‌ای شهرها را با خود به همراه دارد. کلان‌شهرهای ایران به دلیل توسعه‌های اخیر و افزایش روند تخریب باغات و گسترش شهرنشینی در دهه‌های گذشته که به از بین رفتن زمین‌های نفوذپذیر و تبدیل آن‌ها به سطوح نفوذناپذیر منجر شده است، در فصول بارش با پدیده سیلاب و رواناب‌های شهری مواجه هستند. با شناسایی عوامل تشدیدکننده بروز سیلاب می‌توان براساس ویژگی‌های آن منطقه در جهت کاهش و یا رفع اثرات آن اقدام نمود (قضایی و مستوفیان، ۱۳۹۲).
رشد جمعیت، توسعه حریم شهرها و فعالیت‌های زیستی شهری همچون سازه‌های کارخانه‌ها، راه‌ها، فرودگاه‌ها، زمین‌های کشاورزی و ... تسطیح زمین و اشغال حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها در شهرهای بزرگ از دیگر عوامل ایجاد سیلاب شهری است، به‌طوری‌که آستانه ریزش باران برای ایجاد سیلاب در کلان‌شهرها بسیار کاهش پیداکرده و ناپایداری سازه‌های شهری در مقابل سیلاب نیز، جهت پایین آوردن آسیب‌پذیری ناشی از آن، افزایش یافته است (قهرودی تالی و مجیدی هروی،۱۳۹۲).
در مناطق کوهستانی که سکونتگاه‌ها در ارتفاعات بنا شده‌اند، به دلیل بارندگی زیاد در این مناطق، معمولاً آب‌های سطحی هنگام بارندگی در ارتفاعات مشرف به این نوع از شهرها تجمع می‌یابد و از همین رو و شاهد وقوع جریانات سیلابی در این منطقه خواهیم بود. از عوامل دیگری که به افزایش حوادث طبیعی در این مناطق منجر می‌گردد. می‌توان به احداث جاده در ارتفاعات مشرف به این شهرها، تخریب جنگل‌ها و مراتع طبیعی، ساخت‌وساز در حواشی رودخانه‌ها و حضور بیش از حد مسافر و گردشگر اشاره نمود (پورهادی و همکاران، ۱۳۹۸)
از آنجا که گاهی برخی سیلاب‌ها به‌صورت منطقه‌ای، ناگهانی و یا ناشی از شکست سد رخ می‌دهد. فرایند ایمن‌سازی، فاصله مجاز عرضی از رودخانه و عدم بهره‌برداری از رسوبات رودخانه‌ها ازجمله اقداماتی است که می‌توان پیش از وقوع حادثه و برای کنترل خسارت انجام داد (ساکت، ۱۳۹۸)
مدیریت و نظارت بر کاربری اراضی در مناطق شهری نیز از جمله راهکارهای مقابله با سیلاب و کاهش خسارات ناشی از آن است. امروزه با تغییر کاربری اراضی شهری از جمله دخل و تصرف غیرمجاز در بستر رودخانه‌ها، احداث سازه‌های تقاطعی نظیر پل و جاده بر روی رودخانه‌ها بدون توجه به شرایط هیدرولیکی و سیلابی رودخانه که به باریک شدن مسیر عبور جریان و انسداد مسیر سیلاب منجر میشود، شاهد تشدید پدیده سیلاب در مناطق شهری هستیم. همچنین تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی را، که توسط عوامل انسانی ایجاد میشود، می‌توان ازجمله موارد تشدیدکننده در این خصوص به‌حساب آورد. با شناسایی نواحی درگیر با سیلاب‌های احتمالی، نوع کاربری اراضی، برآورد میزان خسارت ناشی از وقوع سیلاب و اجرای طرح‌های مهندسی می‌توان برای پیشگیری از وقوع آن برنامه‌ریزی نمود (صفریان و سردشتی، ۱۳۹۲).
سیلاب استان گلستان در نوروز ۱۳۹۸ بعد از چندین روز بارش مستمر باران به وقوع پیوست. مرحله آغازین این سیلاب را به‌طورکلی می‌توان به شرق استان نسبت داد. اتصال آبراهه‌های سیلابی‌شده از دامنه بخش انتهایی البرز شرقی به تشدید روند سیلاب اصلی منجر گردید. تخریب خانه‌ها و کارگاه‌ها در روستای عطاآباد شهرستان آق‌قلا، شکسته شدن شاخه‌های درختان در سطح معابر در گنبدکاووس، آب‌گرفتگی معابر اصلی شهرستان بندر ترکمن و آق‌قلا، لغو دو پرواز گرگان ـ تهران و تهران به گرگان، آب‌گرفتگی منازل مسکونی در شهرستان آق‌قلا، آب‌گرفتگی معابر سیمین‌شهر با بارش ۷۰۰ میلی‌متری باران، ریزش دیوار مدرسه در انبارالوم و موارد متعدد دیگر از جمله حوادثی بود که با وقوع بارش شدید باران و سیلاب رقم خورد.
همچنین بارش باران و سیلاب موجب طغیان رودخانه کارکنده و ورود آب به اراضی کشاورزی، خسارت دیدن ۵۰ تا ۸۰ درصدی مزارع گندم، مزارع کلزا و باغ‌های برخی شهرستان‌های استان، جاری شدن سیل در دهنه محمدآباد، علی‌آباد کتول و قطع ارتباط بر اثر رانش جاده در محور روستای پادلدل و قطع ارتباط با روستاهای شاهرود در گالیکش شد.
همچنین آب‌گرفتگی، جاده ارتباطی گلستان به مازندران را در برخی ساعات در محدوده لیوان شرقی تا نوکنده، مسدود کرد. افزون بر این، در مناطق شرقی استان گلستان، در مرز استان خراسان شمالی در این استان نیز شاهد خسارات محدودی بودیم. در این سیلاب بیشترین خسارت به زیرساخت‌های شهر گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان و روستاهای اطراف آن وارد گردید. برخی راه‌های روستایی نیز به علت رانش و ریزش کوه مسدود شد و برق آن‌ها نیز قطع گردید. تصویر ۱ نمایی از آب‌گرفتگی در این واقعه را نشان می‌دهد.
طی یک بارندگی شدید یا پس از آن، مقدار دبی رودخانه‌های حوضه آبریزی که بارندگی در آن حوضه رخ داده است، به‌سرعت افزایش می‌یابد و درنتیجه آب از بستر عادی خود سرریز میشود و دشت سیلابی و مناطق اطراف را دربر می‌گیرد. با بررسی دشت سیلابی قدیمی و آبرفت‌های آن، شاید بتوان با درجه‌ای از تقریب احتمال وقوع و بزرگی سیلاب‌های آتی منطقه را مشخص کرد. اصولاً بزرگی سیلاب‌ها و تکرار آن‌ها در طول زمان تابع شدت بارندگی، میزان نفوذپذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است
تصویر ۱: نمایی از آب‌گرفتگی در روز ۲۸ اسفندماه ۱۳۹۷ در استان گلستان، شهرستان آق‌قلا (منبع: خبرگزاری مهر)
داد سیلاب در استان گلستان باعث آسیب دیدن راه‌های ارتباطی و پل‌های موجود در روی رودخانه و مسیل‌های استان گردید، به طوری که مسدود شدن بسیاری از راه‌های اصلی ارتباطی و راه‌های روستایی را به دنبال داشت. تا دو هفته پس از شروع سیلاب، برخی جاده‌های ارتباطی از جمله محور خوش ییلاق، محور توسکستان، محور آق‌قلا به گرگان، محور یساقی به بندر ترکمن و برخی راه‌های روستایی در استان همچنان مسدود بود.
این سیلاب بیشتر بخش‌های استان گلستان به‌ویژه بخش مرکزی، شرقی و غربی آن را در برگرفت. رودخانه گرگان در بخش مرکزی خود در شهرستان گنبدکاووس، یکی از رود‌هایی بود که تحت تأثیر این سیلاب قرار گرفت. دبی اعلام‌شده برای سیلاب، ۱۰۰مترمکعب بر ثانیه در محل اتصال دو شاخه این رودخانه بود که روستاهای بخش مرکزی را تحت‌تأثیر قرار داد. سیلاب پس از پشت سر گذاشتن سدهای بوستان، گلستان و گرماب به شهر گنبدکاووس رسید و پس از عبور از این شهر به سمت غرب استان، با گذر از سد وشمگیر و ده‌ها روستا، به آق‌قلا وارد شد و پس از آن از سیمین‌شهر و خواجه‌نفس گذشت تا به نزدیکی دریای خزر منتهی گردید.
یکی از علل اصلی رخداد این سیلاب عظیم، به‌ویژه با روند شرق به غرب آن، کاهش ارتفاع از شرق به غرب بود. درعین‌حال حوضه آبریز دامنه شمالی البرز، یکی از مهم‌ترین علل ایجاد حوضه آبریز کوهستان به دشت در این استان است که جهت شیبی با روند غالب جنوب به شمال یا جنوب شرق به شمال غرب دارد. به عبارت دیگر ساختار توپوگرافیک استان گلستان به‌گونه‌ای است که به‌روشنی می‌توان آن را به دو قسمت جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم کرد. امتداد و جهت رشته‌کوه‌های البرز، به‌صورت دیواری مرتفع در مسافتی طولانی، خط ساحلی و جلگه‌های کناره‌ای دریای خزر را محصور کرده است؛ بدین علت، تقریباً در سراسر استان شیب زمین از ارتفاعات به‌سوی جلگه و دریای خزر، از شمال به جنوب به‌سوی سواحل جنوبی و از شرق به غرب به‌سوی سواحل شرقی دریا کاهش می‌یابد. این دو روند تأثیر مشخصی در سیلاب اخیر گلستان ایفا نمودند (تصویر۲).
تصویر۲: روند توپوگرافی منطقه استان گلستان و موقعیت رودهای بزرگ در این منطقه
با توجه به اینکه این سیلاب، از شرق به غرب، در بیشترین مساحت خود، در زمین‌های از جنس باتلاقی (یعنی لس و آبرفت دانه‌ریز) اتفاق افتاد، و نیز با توجه به شیب توپوگرافی منطقه، سیلاب از پهنه‌های جنوبی به شمالی و شرقی به غربی جاری شد، در مسیرهای انتهایی مدت‌زمان زیادی آب‌ها در روی سطح زمین راکد ماند و این مسئله به‌ویژه در شهرهای آق‌قلا و گمیشان موجب مشکلات فراوان برای مردم شد، به‌طوری که حتی با گذشت بیش از دو ماه از شروع سیلاب، با عدم نفوذ و تخلیه آب در این محدوده‌ها و مناطق، مشکلات به حال خود باقی ماند. در چنین شرایط ویژه‌ای امدادرسانی به مردم هم با مشکلات اساسی روبه‌رو گردید. بر این اساس اکثر مردم شهرهای آق‌قلا و گمیشان روزهای متوالی پس از سیلاب را در اردوگاه‌های اسکان اضطراری که برایشان درنظر گرفته شده بود گذراندند.
آثار ثانویه ناشی از سوانح طبیعی از جمله موارد مهمی است که گاه اثراتی بیش از خود سانحه به دنبال میآورد. در سیلاب موردبحث در این گزارش نیز شاهد چنین مواردی بودیم. به‌عنوان مثال در برخی از مناطق استان گلستان، سیلاب به وقوع زمین‌لغزش منجر گردید که از جمله باید به زمین‌لغزش روستای دومانلی در شهرستان کلاله اشاره نمود.
همچنین زمین‌لغزشی در حوالی روستای عرب لاله‌گون، از توابع شهرستان مراوه تپه، روی داد. روستاهای بلمجرک و پادلدل از توابع شهرستان مینودشت نیز دچار زمین‌لغزش گردیدند. این زمین‌لغزه‌ها موجب خرابی بیش از ۷۷کیلومتر از راه‌های استان و انسداد محورهای آزادشهر – خوش ییلاق - شاهرود و گرگان - توسکستان - شاهرود گردید. در مجموع، حداقل در دو منطقه ریزش سنگ و در بیش از پنج نقطه لغزش یا رانش زمین، سبب ناامنی، کاهش عرض محور و در نهایت انسداد کامل محور گردید (تصویر ۳).
تصویر۳: نمایی از برخی روستاهایی که بر اثر رخداد سیلاب گلستان دچار زمین‌لغزش شدند:
۱. روستای بلمجرک از توابع شهرستان مینودشت. ۲. روستای پادلدل از توابع روستای مینودشت. ۳. روستای دومانلی از توابع شهرستان کلاله. ۴. روستای قرناوه علیا از توابع شهرستان مراوه تپه (منبع: سعید محمد صبوری، عضو هیئت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی)
خلاصه و نتیجه
هدف از پیش‌بینی احتمال وقوع سیل، برآورد دبی جریان و سطح سیلابی است که در یک دوره بازگشت مشخص (مثلاً در یک دوره ۲۵، ۵۰ یا ۱۰۰ ساله) احتمال وقوع آن وجود دارد. نتایج این پیش‌بینی که «سیلابْ‌طراحی» نام دارد، به‌عنوان مبنایی برای انتخاب روش‌های مقابله با سیل مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیلاب طراحی معمولاً بر مبنای هزینه لازم برای مهار سیل و میزان مخاطراتی که تخریب سیستم مهار سیلاب پیشنهادی برای جان انسان‌ها دارد، انجام میشود.
رویداد،
اندازه و تکرار سیلاب بسته به عوامل متعددی همچون شرایط اقلیمی، طبیعی و
جغرافیایی هرمنطقه متغیر است و سالانه جان و مال بسیاری از مردم در نقاط
مختلف دنیا و از جمله بخش‌های وسیعی از ایران را تهدید می‌کند
در مواردی که گسیختگی سازه آبی به از دست رفتن جان انسان‌ها و اموال زیادی منجر بشود، سیلاب‌طراحی با احتمال رخداد کمتر و دوره بازگشت طولانی‌تر، مثلاً سیلاب هزار ساله و حتی بیشتر، انجام میشود. گستره و ارتفاع این سیلاب‌ها بیش از سیلاب‌هایی است که از احتمال رخداد بیشتری برخوردارند. پیش‌بینی سیلاب‌طراحی به دو صورت تحلیلی و زمین‌شناسی انجام میشود و این دو اغلب مکمل یکدیگرند.
مهم‌ترین عواملی که برای پیش‌بینی تحلیلی سیلاب مورد توجه قرار می‌گیرند عبارت‌اند از:
• بررسی توپوگرافی بخشی از حوضه آبریز که جریان آب به منطقه مورد مطالعه را تأمین می‌کند.
• تعیین نوع پوشش سطح زمین (سنگ، خاک، گیاهان)، جهت تخمین نسبت آب جاری‌شده به آب نفوذی و تسخیرشده.
• تعیین بزرگ‌ترین رگبار و بارندگی محتمل، با توجه به داده‌های موجود در منطقه مورد مطالعه.
• توجه به فصل قصدشده برای تعیین میزان احتمال وقوع سیلاب در منطقه؛ زیرا شرایطی مثل اشباع بودن زمین از آب یا پوشیده بودن سطح آن از برف تأثیر مستقیمی بر جریان سطحی آب دارد.
• تعیین ظرفیت ذخیره بستر اصلی رود و دشت سیلابی اطراف آن، تغییرات احتمالی در ظرفیت ذخیره بخش‌های پایین‌رود در آینده نیز موردتوجه قرار گیرد.
• این روزها اهمیت پوشش گیاهی از نقطه‌نظر آبخیزداری بیولوژیک بسیار مدنظر است.
به‌طورکلی، محاسبه حداکثرِ سیلِ محتمَل، محتاج برآورد پتانسیل بارش و مقدار و نحوه توزیع بارش در داخل حوضه آبریز است. مقدار آبدهی یا سطح آب رودخانه برحسب زمان، معمولاً توسط منحنی‌های خاصی به نام «هیدروگراف» نشان داده میشود. به این منظور اغلب از هیدروگراف واحد استفاده میشود. مقدار آبدهی رود در یک مدت‌زمان مشخص از روی هیدروگراف قابل محاسبه است. به‌منظور پیش‌بینی سیل معمولاً مقادیر محاسبه‌شده برای جریان به تراز (ارتفاع) آب تبدیل میشود. مبنای پیش‌بینی‌های زمین‌شناسی شامل تعیین مرزهای دشت سیلابی توسط تصاویر فضایی و عکس‌های هوایی، برای تعیین پراکندگی آبرفت‌ها و خاک‌های جدید (کواترنر) در دره و شناسایی اشکالی است که به وقوع سیل مربوط می‌شوند؛ از جمله پادگانه‌ها، گودال‌ها و مانند آن.
این بررسی‌ها زمان دقیق وقوع یک سیل درگذشته را مشخص نمی‌سازند، بلکه ضمن بیان تأثیر وقوع آن در زمان‌های جدید زمین‌شناسی، احتمال رخداد مجدد آن را گوشزد می‌کند. نتایج بررسی‌های زمین‌شناسی، مخصوصاً در جاهایی که رکود طولانی از وضعیت آب و هوایی وجود ندارد، می‌تواند از روش تحلیلی دقیق‌تر باشد.
هنگام ریزش باران‌های سنگینی که باعث بروز سیلاب‌ها می‌شوند، قطرات باران با شاخ و برگ درختان جنگل برخورد می‌کنند و تا حد زیادی از سرعت آن‌ها کاسته میشود. همچنین خاک جنگل هم پوشیده از شاخ و برگ گیاهان و درختان است که باعث جذب آب میشود و جویبارهایی با آب زلال را به وجود میآورد. اطلاع از چگونگی جریان، حجم، شدت، مدت، مکان و بالاخره زمان وقوع سیل‌ها اهمیت ویژه‌ای در طراحی و نگهداری سازه‌های مهندسی، مخصوصاً تأسیسات آبی و همچنین پیش‌بینی خطرها و زیان‌های احتمالی ناشی از سیل دارد. به دلیل شرایط آب و هوایی کشورمان سیلاب‌ها، چه از نوع بهاره و ناشی از ذوب برف و چه از نوع ناگهانیِ ناشی از رگبار، بخش عمده‌ای از جریان سطحی اغلب رودهای حوضه مرکزی را تشکیل می‌دهند.
با توجه به شرایط مناطق سیل‌زده در استان گلستان، ذکر چند مورد را در خصوص کاهش اثرات ناشی از سیلاب، لازم می‌دانیم که می‌تواند برای مدیریت سیلاب‌های آینده راهگشا باشد.
الف) فرسایش‌پذیری بالای خاک‌ها در استان گلستان با منشأ زمین‌شناختی، یکی از عوامل مهم در وقوع سیلاب در این استان است که با ارائه رویکردهای پیشگیرانه در این خصوص می‌توان از خسارات
ناشی از آن کاست.
ب) می‌دانیم که پوشش گیاهی مناسب باعث طولانی شدن زمان تمرکز رواناب و افزایش نفوذپذیری خاک میشود، ولی متأسفانه طی مهروموم‌های گذشته پوشش درختی منطقه به‌شدت تخریب و بخش زیادی از حوضه آبریز به اراضی کشاورزی تبدیل شده؛ و این خود باعث افزایش تولید رواناب و سیلاب گردیده است؛ لذا پیشنهاد میشود پوشش گیاهی در مناطق بالادست (به‌ویژه مناطق جنوبی و شرقی استان)، تا حد امکان تقویت گردد و از دادن مجوز ویلاسازی و دیگر کاربری‌های غیرمفید و غیر ضروری به اشخاص حقیقی و حقوقی خودداری شود و مراجع قانونی در منطقه مکلف به نظارت بر این مورد به شکلی عملی گردند.
پ) با توجه به تجربه به‌دست‌آمده در زمینه مدیریت سیلاب‌های متعدد در این استان از گذشته تا امروز، نیاز به اتخاذ یک رشته رویکردهای سازه‌ای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است که با همین اولویت و به ترتیب هزینه کم، متوسط و زیاد قابلیت اجرایی داشته باشد. در این خصوص برنامه‌ریزی توسط نهادهای متصدی باید در اولویت برنامه‌های این استان قرار گیرد. یکی از مناسب‌ترین راه‌ها برای علاج مشکلات را می‌توان در انجام اقدامات آبخیزداری مناسب مکانیکی و بیولوژیکی در قسمت بالای حوضه آبریز توسط اداره کل منابع طبیعی استان دانست. این راهکارها را می‌توان در ایجاد مخازن در مناطق بالادست، ایجاد چاه‌هایی برای تغذیه مصنوعی، ایجاد بندهای تأخیری، توسعه پوشش گیاهی، ایجاد سدهای زیرزمینی و موارد دیگری خلاصه نمود.
تصویر ۴: برخی از انواع طرح‌های آبخیزداری برای مناطق بالادست، قابل استفاده برای مناطق با شرایط اقلیمی متفاوت:
۱. توسعه پوشش گیاهی در مناطق بالادست که تأثیر آن در نگهداشت آب در این شکل مشخص گردیده است. ۲. ایجاد سدهای زیرزمینی برای مناطق خشک و نیمه‌خشک. ۳. ایجاد مخازن آب با دو هدف ذخیره آب در بالادست و جلوگیری از هجوم آن به مناطق پایین‌دست، و همچنین استفاده از آن برای تغذیه مصنوعی و جلوگیری از تبخیر آب. ۴. استفاده از بندهای بالادست در ذخیره آب برای مصارف مختلف (منابع: Onder, ۲۰۰۹ و تارنمای روزنامه همشهری).
به‌عنوان نمونه بندهای آبخیزداری در مناطق بالادست به‌عنوان طرحی با چند هدف می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گیرد. بدین‌صورت که صاحب‌نظران محیط‌زیست با استقبال از اجرای بندهای آبخیزداری، آب‌های جمع‌شده در پشت‌بند و سرسبزی حاشیه آن را محیط‌زیستی مناسب برای رشد و نمو گونه‌هایی از جانوران و پرندگان عنوان می‌کنند. در نظر برخی از فعالان صنعت شیلات هم، بندهای آبخیزداری بی‌شباهت به استخرها و مزارع پرورش ماهی نیستند؛ پس با احداث این بندها، ضمن تحقق اهداف مدنظر در کنترل سیل و رسوب، می‌توان از ذخیره آب آن‌ها به‌عنوان مزرعه پرورش و تکثیر انواع ماهی استفاده کرد. از دیدگاه کارشناسان مدیریت منابع آب، در مناطقی که خشک‌سالی یا فصلی بودن رودخانه‌ها موجب فقر منابع آب زیرزمینی شده، بهترین شیوه تولید آب و احیای منابع آب، توسعه طرح‌های آبخیزداری است. کارشناسان مدیریت منابع آب همچنین معتقدند که بهترین راهکار برای جلوگیری از تجمع رسوب در پشت سازه سدها، که لایروبی و تخلیه آن مستلزم تخلیه سد و صرف زمان و هزینه هنگفتی است، اجرای بندهای آبخیزداری است و تنها بندها می‌توانند از ورود رسوبات موجود در جریان رودخانه‌ها و سیلاب‌ها به پشت سدهایی که با زحمت ساخته شده‌اند، جلوگیری کنند.
جاری شدن سیلاب در محیط زیست، از آن جهت که آب و منابع معدنی ارزشمند را برای منطقه به ارمغان میآورد و سبب رونق کشاورزی و اقتصادهای وابسته به آن میشود، نعمت است، با این همه، سیلاب آسیب‌ها و خسارت‌های جانی و مالی هم در مسیر حرکت خود برجای می‌گذارد که مطالعه و شناخت خصوصیات و عوامل مؤثر بر آن را ضروری می‌سازد
ت) با جلوگیری از گسترش ساخت‌وساز در حواشی رودها و بستر دشت سیلابی و اخطار به سازندگان در این پهنه‌ها می‌توان به کاهش اثرات ناشی از سیلاب‌های آینده در این زمینه کمک نمود.
ث) وقوع سیلاب در گلستان پدیده رایج جوی بر اثر بارندگی‌ها در چند سال اخیر بوده است، بنابراین رویکرد پایداری برای حداکثر بهره از بارندگی‌ها و برنامه‌ریزی کاهش اثرات سیلاب ضروری به‌نظر می‌رسد تا دغدغه شهروندان منطقه تا حدود زیادی رفع شود و آن‌ها پیوسته مورد تهدید خسارت‌های مداوم قرار نگیرند.
ج) برای کاهش اثرات ناشی از سیلاب در مناطق شهری، مواردی از جمله بازسازی عملکرد طبیعی رودخانه‌ها و دشت‌های سیلابی درون‌شهری، مدیریت و برنامه‌ریزی، شامل پیش‌بینی رفتار هیدرولیکی رودخانه‌ها در مقابل سیلاب‌های احتمالی و شناسایی پهنه‌های سیل‌گیر، همچنین مدیریت کاربری اراضی حاشیه رودخانه‌ها ضروری است. (براتی و همکاران، ۱۳۹۳). این کارها در کنار مدیریت جوامع محلی در حوضه رودخانه و توسعه ظرفیت‌های سازمان‌های محلی، به‌عنوان اقداماتی مؤثر برای مدیریت پایدار سیلاب قابل ارائه و بررسی می‌باشند (مقیمی و همکاران، ۱۳۹۲).
د) ایجاد سامانه هوشمند و سامانه‌های محلی هشدار سیلاب در استان به منظور کاهش اثرات خسارت‌بار سیلاب.
منابع
1. Bhawn. N (2010). National Disaster Management Guidelines: Management of Urban Flooding. New Delhi.
2. Önder. H (2009). Use of Underground Dams in the Sustainable Development and Management of Groundwater Resources, Department of Civil Engineering METU Ankara, Turkey.
۳. براتی. م.ج، فلاحتی. ف و حسینی جناب. و. (۱۳۹۱). «بررسی روش‌های مبتنی بر توانمندسازی جامعه جهت مدیریت سیل با مطالعه تجارب مشابه انجام‌گرفته در ویتنام، بنگلادش و لائوس». دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران. تهران. وزارت کشور.
۴. پورهادی. ا، محرابی، ع و محمدی، ا. (۱۳۹۸) «نقش انسان در وقوع جریان‌های سیلابی مخرب شهر ماسوله». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۵. ساکت. ع . (۱۳۹۳). بررسی علل سیلاب ناشی از سرریز یا شکست سد. دومین کنفرانس ملی مدیریت و مهندسی سیلاب. تهران.
۶. ساکت، ع. (۱۳۹۸). گزارش سیلاب ۱۸ اسفندماه ۱۳۹۷در استان گلستان. پژوهشکده سوانح طبیعی، تهران.
۷. صفریان. آ و سردشتی، م. (۱۳۹۲). «مدیریت کاربری اراضی در کاهش سیل‌گرفتگی شهری». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۸. قضائی. م و مستوفیان، ب. (۱۳۹۲). «بررسی راه کارهای مقابله با پدیده رواناب‌های شهری». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۹. قهرودی تالی. م و مجیدی هروی، ا. (۱۳۹۲). «آسیب‌پذیری منطقه ۵ تهران در مقابل سیلاب». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۱۰. مهدی‌نسب. م، عموزاده. م و میرزایی. ر. (۱۳۹۲). «پیش‌بینی وقوع احتمال سیل و حداکثر بارش متحمل زیر حوضه پلدختر». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۱۱. قیمی. ص، موسوی. س.م، نظری‌ها. م و شیرازی. ن. ( ۱۳۹۱). مدل‌سازی سیلاب رودخانه‌های درون‌شهری با نرم‌افزار HEC-RAS در محیط ،GIS مطالعه موردی رودخانه قمرود- شهر قم. دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران. وزارت کشور. تهران.
۱۲. محمدی. ع ، پیشگر. ا و میرپویا، م. (۱۳۹۲). «خطرات وقوع سیل در محلات شهری». دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی.
۱۳. یاری. ا و روشنعلی. م و محمدپور. س. ( ۱۳۹۲). فرایند ایمن‌سازی شهری جهت مقابله با مخاطرات طبیعی (سیل) . دومین کنفرانس بین‌المللی مخاطرات محیطی
14.http://www.wmo.int/pages/prog/hwrp/flood/ffgs/index_en.php
15. http://golestanp.ir/news/dehyariha
16. http://golestan.rmto.ir
17. http://climatology.ir
18. http://www.frw.org.ir
19. htps://www.tasnimnews.com/fa/new
20. https://www.farsnews.com/golestan/news
21. http://www.irna.ir/golestan/fa/News
22. https://www.isna.ir/news/
http://newspaper.hamshahri.org/id/050923.
24. http://www.ion.ir/news/090920/
25. http://www.salamatnews.com/news/
آثار ثانویه ناشی از سوانح طبیعی از جمله موارد مهمی است که
گاه اثراتی بیش از خود سانحه به دنبال میآورد. در سیلاب موردبحث در این
گزارش نیز شاهد چنین مواردی بودیم. به‌عنوان مثال در برخی از مناطق استان
گلستان، سیلاب به وقوع زمین‌لغزش منجر گردید که از جمله باید به زمین‌لغزش
روستای دومانلی در شهرستان کلاله اشاره نمود