شکل گیری و تکوین هویت کودکان در دوره پیش دبستان

مقدمه
هویت برایند مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و باورها، گرایش‌ها، صفات و بینش‌های افراد است که تحت‌تأثیر شخصیت، تربیت و فرهنگ شکل می‌گیرند. هویت مقوله‌ای فرهنگی است و بر این اساس، هویت هر جامعه از فرهنگ آن تأثیر می‌پذیرد. فرهنگ هویت‌دهنده است و هویت اجتماعی در بازآفرینی فرهنگی نقش دارد. به عبارتی، مؤلفه‌های فرهنگی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری و تکوین هویت قلمداد می‌شوند. درست است که مسائل و سؤالات جدی هویتی مانند «من کیستم؟» در دوره نوجوانی مطرح می‌شوند اما مبنای این سؤال، نحوه تحلیل و یافتن پاسخ آن‌ها از مطالعه درباره چگونگی تکوین هویت در دوره کودکی شکل می‌گیرد.

در این مقاله مختصر تلاش شده است تا با استناد به اسناد بالادستی و یافته‌های پژوهشی، دو نکته مهم در این زمینه بررسی شود: «بهترین دوران شکل‌گیری هویت چه زمانی است» و «چگونه می‌توان بستر تکوین و شکل‌گیری هویت را فراهم کرد». در پایان، پیشنهادهایی برای برنامه‌ریزی و اجرا در کلاس‌های پیش‌دبستانی ارائه شده است. عوامل مؤثر بر شکل‌گیری هویت کودکان نیز از موضوعات قابل تأمل است که در مقاله دیگری بررسی خواهند شد.

 

فرصت بی‌بدیل
سنین کودکی، مناسب‌ترین زمان برای پرورش استعداد، تقویت ظرفیت یادگیری و تربیت است. آنچه کودکان در این دوره تجربه می‌کنند، بر رشد همه‌جانبه آن‌ها تأثیرات ماندگاری دارد. محیط اولیه زندگی کودکان عامل مهم شکل‌گیری هویت، شخصیت و خودپنداره^۱ آن‌هاست. خودپنداره و تصوری که فرد از خودش دارد، تحت‌تأثیر عوامل مختلفی مثل جو و فضای خانوادگی، ارتباط با همسالان، بازی، رسانه، الگوها و افرادی که بچه‌ها با آن‌ها همانندسازی می‌کنند، اسطوره‌ها و... شکل می‌گیرد و بر رفتار و ارتباط متقابل آن‌ها با دیگران و محیط پیرامون در تمام عمر تأثیر می‌گذارد. با توجه به اهمیت تعلیم‌وتربیت در سال‌های آغاز تولد و اوان کودکی، به‌عنوان دوران طلایی تربیت و شکل‌گیری هویت، لازم است توجه داشته باشیم که اقدامات و فعالیت‌های کوچک تربیتی در دوره پیش از دبستان، بر سراسر عمر فرد و جامعه تأثیرات بزرگ تربیتی دارد.

 پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بین یادگیری، بازی، زبان و ارتباط با همسالان، و هویت ارتباط مستقیمی وجود دارد و مبنای سؤالات هویتی که در نوجوانی مطرح می‌شود، تجارب زیسته کودکان قبل از دوران نوجوانی است. شخصیت و هویت بچه‌ها از الگوهای پیرامونی و افرادی که در محیط اجتماعی‌شان حضور دارند، با آن‌ها همانندسازی می‌کنند و تحت‌تأثیر مسائل و چالش‌هایی که با آن‌ها مواجه می‌شوند و ...، شکل می‌گیرد. سبک‌های فرزندپروری نیز با هویت کودکان رابطه مستقیم دارد. بنابراین، توجه به هویت در دوره پیش‌دبستان نه‌تنها زود نیست بلکه به نظر می‌رسد که دیر هم باشد.

 

تکیه‌گاه اصلی
از سوی دیگر، مبنای همه هویت‌ها، هویت فردی است (هویت قومی، فرهنگی،  ملی‌، مذهبی‌، اجتماعی، جنسیتی و هویت‌های دیگر). هویت فردی بر مبنای خودشناسی، ارتباط با دیگران و با خالق هستی با استفاده از تعقل و تفکر، کسب اطلاعات علمی و رشد شناختی، عمل به آموخته‌ها و کسب نگرش و باور به ارزش‌ها شکل می‌گیرد. به عبارتی، می‌توان گفت تربیت، عبارت است از فراهم کردن موقعیت برای شکل‌گیری هویت (فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران) و بسترسازی برای رشد همه‌جانبه متوازن و انتخاب آگاهانه. بنابراین، آموزش‌وپرورش در دوره پیش‌دبستانی در شکل‌گیری هویت نقشی بی‌بدیل دارد؛ زیرا خودشناسی و سایر مهارت‌های مبنایی برای شکل‌گیری هویت در دوران آغازین زندگی و سال‌های اولیه زندگی و اولین دوره رسمی آموزش‌وپرورش، یعنی دوره پیش‌دبستانی، شکل می‌گیرد. بر این مبنا، برنامه تکوین هویت در دوره پیش‌دبستان به‌منظور مدیریت فرایندهای کلاسی و فراهم‌سازی بستر مناسب برای رشد همه‌جانبه و متوازن نوآموزان طراحی شده است، تا کودکان و نوآموزان پیش‌دبستان به برداشتی از خودشان برسند و بتوانند ویژگی‌ها، گرایش‌ها و باورهایشان را در رفتار و ادراکی که از محیط پیرامون خود دارند به‌طور مناسب و درست درک کنند. هویت فردی به بچه‌ها کمک می‌کند که خودشان را بپذیرند، تفاوت‌ها را درک کنند و نسبت به خود احساس بهتری داشته باشند و درنتیجه بتوانند با همسالان، اعضای خانواده و گروه‌های اجتماعی ارتباط متقابل مؤثری برقرار کنند. همه این عوامل بر شکل‌گیری و تحول هویت کودکان مؤثر است. سایر هویت‌ها، از جمله هویت خانوادگی و ملی کودکان با کسب هویت فردی و شناختی که آن‌ها نسبت به خودشان به دست می‌آورند، شکل می‌گیرد. تحقیقات نشان می‌دهد توان و ظرفیت افراد برای پردازش اطلاعات، تحلیل و استدلال و... حاصل محیط مناسب و غنی دوران کودکی است.

 

خطای راهبردی!
پرسش‌های هویتی که در ذهن نوجوانان مطرح می‌شود، یکباره شکل نمی‌گیرند. بی‌توجهی به فرایند تربیت و عوامل آن در شکل‌گیری شخصیت و هویت کودکان خطایی راهبردی است. نکته قابل تأمل اینکه سؤالاتی از این گونه که «من کیستم؟» از ابتدای کودکی وجود دارد؛ همان زمانی که بچه‌ها اسباب‌بازی‌هایشان را به دیگران نمی‌دهند، زمانی که بازی موازی دارند و در کنار هم می‌نشینند ولی با هم بازی نمی‌کنند، تا کم‌کم تجربه کنند و یاد بگیرند که اسباب‌بازی‌هایشان را به هم بدهند و با هم بازی کنند. این نشان می‌دهد که احساس مالکیت و نیاز به تعلق‌خاطر در فطرت انسان‌ها نهادینه شده است و باید پاسخ مناسب بگیرد. با توجه به شکل‌گیری هویت از روزهای اولیه تولد تا دوره پیش‌دبستانی و بعد از آن، برای اینکه کودکان و نوجوانان با موقعیت‌هایی مواجه شوند که برایند باورها و گرایش‌های خود را در رفتارشان بروز دهند، لازم است بسترها و موقعیت‌های تربیتی مناسبی فراهم شود.

 

تکوین هویت و احساس تعلق
در بحث هویت دینی و ملی، احساس تعلق کودکان به جامعه (که نتیجه عملکرد عناصر عینی و ذهنی تشکیل‌دهنده هویت فرد و اجتماع است) محور مهم و تأثیرگذاری است. شکل‌گیری هویت مستلزم برنامه‌ریزی و تأمین منابع و امکانات موردنیاز و استفاده از روش‌های تربیتی مناسب است. در مدیریت فرایندی که افراد تجربه می‌کنند، بخشی از این منابع و مصالح باید همسان و یکنواخت و بخشی باید دارای وجه ممیز باشد تا احساس تعلق ایجاد کند. به همین دلیل، هویت در تعامل با دیگران ساخته می‌شود و بدیهی است که بهترین مکان برای شکل‌گیری هویت کودکان، خانواده، جامعه محلی و مراکز مراقبت و بازی کودکان و کلاس‌های پیش‌دبستانی و دبستان‌هاست.

 

تکوین هویت و مشارکت
تربیت کودکانی که در آینده هویت منسجم داشته باشند، کسانی که خودشان و دیگران را بپذیرند و به ارزش‌ها و باورهای فرهنگی و دینی‌شان پایبند باشند، به حقوق دیگران احترام بگذارند و ثبات و پیوستگی و پویایی را در درون خود درک ‌کنند، نیازمند برنامه‌ریزی از اوان کودکی است. با توجه به جایگاه و رسالت آموزش‌وپرورش دوره پیش‌دبستان برای کودکان ۴ تا ۶ ساله این مقوله مورد توجه جدی قرار گرفته است. بر این اساس، از سال ۱۳۹۴ برنامه هویت در دوره پیش‌دبستان توسط دفتر آموزش پیش‌دبستانی مطرح شد و به‌عنوان یکی از برنامه‌های مصوب وزارت آموزش‌وپرورش ابلاغ گردید. در اجرای برنامه و فعالیت‌ها، جشنواره‌ها و...، نقش نوآموزان دوره پیش‌دبستان بسیار پررنگ است و مقوله‌های هویتی توسط کودکان ارائه می‌گردد؛ زیرا هویت کودکان بدون درگیر شدن و مشارکت فعال آنان در فعالیت‌های تربیتی شکل نمی‌گیرد.

 

برنامه مصوب و تکوین هویت
هدف کلی این برنامه، تکوین هویت نوآموزان ایران اسلامی در دوره پیش‌دبستانی
از طریق ایجاد زمینه‌های لازم برای شکوفایی فطرت الهی، رشد همه‌جانبه متوازن و تقویت خودباوری نوآموزان است. به این منظور، لازم است با فرهنگ‌سازی و ارتقاء آگاهی مسئولان، سیاست‌گذاران، اولیا و مربیان نسبت به مقوله هویت در دوره پیش‌دبستانی، مشارکت آن‌ها در شکل‌گیری هویت کودکان مبتنی بر فرهنگ جلب شود و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش‌دبستانی بازنگری و غنی‌سازی گردد.

در پایان پیشنهاد می‌شود:

۱. کمیته تولید محتوای پیش‌دبستانی ادارات کل آموزش‌وپرورش با استفاده از برنامه درسی مصوب دوره پیش‌دبستانی (۷۷۰ شورای عالی آموزش‌وپرورش) فعالیت‌ها و کتاب‌های راهنمای مربیان را با توجه به مقوله مهم هویت کودکان ارزیابی و در صورت نیاز بازنگری کند؛ حجم فعالیت‌های مداد و کاغذی را به حداقل برساند، با طراحی فعالیت‌های متنوع سیال، به نوآموزان فرصت کاوشگری، دست ورزی و تجربه بدهد و از مؤلفه‌های هویتی کودکان بر مبنای فرهنگ آن‌ها، در آموزش و انتقال ارزش‌ها و ایجاد باورها و نگرش‌های لازم استفاده کند.

۲. خانواده‌ها تأثیر سبک فرزندپروری بر شخصیت و هویت کودکان را بررسی کنند و با سبک مقتدرانه به همراه توافق و ثبات تربیتی، بستر رشد همه‌جانبه و متعادل فرزندان خود را فراهم آورند. توافق والدین با هم و توافق خانه و پیش‌دبستان در یکپارچگی رشد کودکان و شکل‌گیری شخصیت و هویت آنان نقشی بی‌بدیل دارد.

۳. مربیان پیش‌دبستانی خود را در خدمت کودکان بدانند نه عامل اجرای محتوا و فعالیت‌های آموزشی؛ کودکان را به‌عنوان موجودات ارزشمند و منحصربه‌فرد بپذیرند و بر اساس ویژگی‌های مشترک آن‌ها، برنامه‌های کلاسی و بر اساس ویژگی‌های خاص فردی، فعالیت‌های مکمل را طراحی و اجرا کنند. تفاوت‌های فردی، به‌ویژه خصوصیات ظاهری، خانوادگی، زبانی و... را به‌عنوان پدیده‌ای کاملاً طبیعی در کلاس مطرح کنند و با فعالیت‌های مناسب و متناسب، بستر شکل‌گیری هویت را فراهم سازند.

۴. احترام به خرده‌فرهنگ‌ها احترام به کودکان است. اما از سوی دیگر لازم است با درک و پذیرش مؤلفه‌های ملموس و ناملموس فرهنگی، بستر شکل‌گیری هویت ملی و وحدت و انسجام ملی نیز فراهم شود.

به‌منظور مدیریت دانش و هم‌افزایی بیشتر، از کلیه محققان، کارشناسان و به‌ویژه مربیان درخواست می‌شود یافته‌های علمی و تجارب عملی خود را در زمینه هویت کودکان ایران اسلامی در دوره پیش‌دبستان برای درج در شماره‌های آتی فصلنامه رشد پیش‌دبستانی ارسال کنند.

 

پی‌نوشت

۱. Self identity

 

منابع
۱. برنامه‌های مصوب ... ۴۸۹۶۰
۲. پژوهشکده تحقیقات راهبری. (۱۳۹۶). ضرورت ساماندهی آموزش‌های پیش از دبستان. www.csr.ir
۳. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (۱۳۸۸). راهنمای فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش‌دبستانی. انتشارات مدرسه.
۴. سند چشم‌انداز بیست‌ساله نظام جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۹۲). قابل دسترس در: www.dolat.ir
۵. سند مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان (۱۳۸۶) قابل دسترسی در:http://pcci.ir
۶. شورای عالی انقلاب فرهنگی. (۱۳۹۰). سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش. تهران.