آموزش اما نه در مدرسه!

درخشش این سنگ ناشی از چیست؟ این همه تنوع رنگ ریشه در کجا دارد؟ این رنگ‌های طبقه طبقه در این جسم سخت از کجا ایجاد شده است؟ این جانوران دریایی خشک شده از کجا به این ویترین راه‌یافته‌اند؟ و خلاصه سؤال پشت سؤال است که مطرح شده و یک نفر با ظرافت و دقت به آن‌ها جواب می‌دهد

یک گام جلوتر از تصور در مسیر آموزش

درخشش این سنگ ناشی از چیست؟ این همه تنوع رنگ ریشه در کجا دارد؟ این رنگ‌های طبقه طبقه در این جسم سخت از کجا ایجاد شده است؟ این جانوران دریایی خشک شده از کجا به این ویترین راه‌یافته‌اند؟ و خلاصه سؤال پشت سؤال است که مطرح شده و یک نفر با ظرافت و دقت به آن‌ها جواب می‌دهد. اگر بخواهی ریز و درشت این نمونه‌ها را شمارش کنی به عدد هفت هزار خواهید رسید و تازه این اول ماجراست. دانش‌آموزان دوره‌های مختلف ابتدایی و متوسطه در درس‌های علوم، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی عکس‌های بسیاری را در کتاب‌های خود به تماشا نشسته‌اند و اغلب با همین تصویرها، محتوای مطالب را با توضیح معلم خود فراگرفته‌اند.

اما اینجا کار یادگیری از تصویر به مراتب جلوتر از یادگیری با کتاب است. اینجا صدها نمونه متنوع‌تر آنچه در کتاب‌ها شنیده یا دیده بودند در دسترس‌شان است. ما اغلب روی آسفالت، آجر، سنگ، موزاییک، خاک و... راه می‌رویم و با خود می‌گوییم که روی زمین قدم زده و حرکت می‌کنیم. اما این تنها بخش کوچکی از سطح زمین است که ما آن را می‌بینیم. این سطح تنها بخشی از پوسته زمین است و ما از دل این زمین هنوز هزاران سؤال داریم که برای رسیدن به جواب باید بیشتر بدانیم.

تصویر 1. درب ورودی اداره کل زمین‌شناسی و اکتشاف معدنی منطقه شمال شرق کشور

اگر همزمان با ما قدم به موزه علوم‌زمین اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور می‌گذاشتید، حدود 7000 نمونه سنگ، کانی، فسیل و گوهرسنگ در گونه‌های مختلف پیش روی شما قرار می‌گرفت. این موزه کار خود را در سال 1385 شروع کرد و مسئولان آن در سال‌های اخیر درصدد گسترش آن برآمده‌اند. هدف از راه‌اندازی این موزه، افزون بر گردآوری نمونه‌های تیپیک ایران، فراهم کردن بستری مناسب برای بازدیدکنندگان است تا از زمینی که بر روی آن زندگی می‌کنند و همه نیاز خود را از آن به‌دست می‌آورند، شناخت بهتری داشته باشند.

ما از طبقه هم‌سطح بخش اداری به اندازه یک طبقه پایین آمدیم تا موزه را از نزدیک ببینیم. اما فردا که شما بیایید، راه ورودی، مسیر دیگری است و قدم به یک مجموعه زیبا، جذاب و به مراتب بزرگ‌تر می‌گذارید. ما در حدفاصل یک تغییر و تحول اینجا آمده‌ایم. همزمان با ما چند دانشجوی دوره‌های ارشد و دکترا هم در لابه‌لای ویترین‌های موزه در حال بحث و بررسی بودند. تنوع رنگ، حجم، اندازه و ارزش مادی این نمونه‌ها در جای خود بسیار شگفت‌انگیز است. هرکدام از نمونه‌ها برای اهل فن و افراد متخصص در این حوزه، ساعت‌ها حرف برای گفتن دارد. اگر در آینده نزدیک به اینجا بیایید خیلی چیزها فرق کرده است.

گزینه‌ای جدید برای گردشگری مشهد

تصویر2. سمت راست دکتر جعفر طاهری مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور در حال گفت‌وگو با آقای دیزجی

دکتر جعفر طاهری مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور درباره این موزه و فعالیت‌های آن می‌گوید: چیدمان این مجموعه از سال 84 آغاز شد ودر سال 85 امکان بازدید از آن فراهم آمد. اولین قدم‌ها را برای راه‌اندازی همکاران خودمان برداشتند.

تصویر3. نمونه‌هایی از سنگ‌های موزه زمین‌شناسی مشهد

نخستین نمونه‌ها توسط همین همکاران به مجموعه اهدا شد و ما به تدریج به گردآوری نمونه‌ها از نقاط مختلف پرداختیم. این موزه یکی از مجموعه‌های بزرگ در نوع خودش در کشور است و با راه‌اندازی و گشایش بخش جدید، این وسعت به هفت برابر فعلی می‌‌رسد و نمونه‌های متنوع و بیشتری را در فضاهای پیش‌بینی‌شده آن می‌توان مشاهده کرد.

تصویر4. نمونه‌هایی از سنگ‌های موزه زمین‌شناسی مشهد

این اولین بار است که فضای موزه‌ای را در دل یک فضای تخصصی دیده‌ایم. این مجموعه بزرگ از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که از آن جمله می‌توان به چند پارک تخصصی فیزیک زمین، زمین‌شناسی، معدن‌کاری و محیط‌زیست اشاره کرد. بخش دیگری از مجموعه را یک تونل معدنی تشکیل می‌دهد که برای بازدیدکنندگان بسیار جالب و جذاب است. بازدید‌کننده با قدم گذاشتن در این فضا، حضور در یک معدن زغال‌سنگ را تجربه و احساس می‌کند.

تصویر5. تونل همانندسازی شده معدن زغال‌سنگ طبس در موزه زمین‌شناسی مشهد

یک موزه و این همه وسعت و برنامه در حوزه زمین؟!

زمین‌شناس در جایی فعالیت می‌کند که کمتر مردم با آن آشنایی دارند. این یک فرصت برای معرفی علوم‌ زمین‌شناسی در کنار توسعه گردشگری است. تلاش ما بر این است که وقتی مردم برای گردشگری به مشهد می‌آیند، یکی از گزینه‌های بازدید آنان، مجموعه پارک زمین‌شناسی ما باشد.

شما در موزه آثاری را دارید که دیگران اهدا کرده‌اند و نام اهداکننده نیز در کنار اثر قید شده است. اگر افرادی بخواهند در این رابطه قدمی بردارند و نمونه‌ای را به شما هدیه کنند روال و شرایط کار چگونهاست؟

ما در این مجموعه فرصتی فراهم می‌کنیم تا بازدیدکنندگان با جاذبه‌های زمین‌شناسی آشنا شده و از این طریق با آثار حکمت الهی نیز بیشتر آشنا شوند. درجه بهره‌برداری ما زمانی افزون‌تر خواهد بود که شناخت داشته باشیم. پس هر کسی می‌تواند با ارائه نمونه‌ها خود را در این کار شریک کند. اما یکی از شرایط ما این است که شرح مختصات نمونه هم همراه آن باشد. ما حق نداریم نمونه‌ها و آثار را از سرنوشتی معلوم به سرانجامی نامعلوم ببریم. وقتی چیزی را از جایی در طبیعت می‌آوریم باید شناسنامه و ریشه آن مشخص باشد. اگر چیزی را به اندازه 500 متر هم جابه‌جا کنیم بی‌آنکه شناسنامه و مختصات آن مشخص باشد، کاری اشتباه انجام داده‌ایم. بنابراین وقتی نمونه‌ای به موزه اهدامی‌شود باید بدانیم محل دقیق آن کجاست. این روزها با وجود GPS امکان دقیق یافتن لوکیشن برای همه تا حدودی مهیاست. خط‌قرمز ما آن است که نمونه را بی‌هویت نکنیم. اگر قرار باشد از تمام گرانیت‌ها نمونه‌برداری کنیم، چندسال طول می‌کشد. اما اگر زمین‌شناسان از سراسر کشور یک نمونه به ما اهدا کنند به سرعت فاصله ما با سایر کشورها در داشتن نمونه‌ها کم می‌شود. البته مواردی هم وجود دارد که ما نباید آن‌ها را جابه‌جا کنیم و تنها باید مشخصات و مختصات آن را به زمین‌شناسان اطلاع بدهیم تا آنان با روش‌هایی که می‌شناسند اقدام لازم را انجام بدهند.

رعایت حقوق بازدیدکنندگان ازجمله نکته‌هایی بود که دکتر طاهری بر آن تأکید داشت. او معتقد است که ما باید تلاش کنیم تا اطلاعات بینندگان افزایش پیدا کند و در فضای ذهنی آن‌ها افق‌های جدیدی گشوده شود. زیرا وقتی فرد شناخت پیدا کرد برایش خیلی چیزها تفاوت پیدا می‌کند. در نتیجه فرهنگ جامعه بالا رفته و توسعه‌یافتگی بیش از پیش رخ می‌نماید.

باید علوم را به ساده‌ترین شکل تبیین کنیم تا کارها راحت انجام شود. نباید ذهن خود را درگیر اصطلاحات کرد بلکه باید نگاه کاربردی به جهان و مسائل پیرامون داشت.

در این موزه از کدام مناطق اثر و نمونه وجود دارد؟

 ما تلاش کردیم از همه استان‌ها نمونه داشته باشیم. خیلی جاها نمونه‌برداری شده است. برخی موقعیت‌ها را باید برویم و بازدید کنیم. تعدادی از نمونه‌ها را از خارج از کشور تهیه کرده‌ایم. برخی نمونه‌های ایران در عرصه بین‌المللی معروف است. نمونه‌های کشوری هم داریم. ما مستندسازی می‌کنیم و این موارد ظرفی برای عرضه می‌خواهد که آن ظرف موزه است. ما باید سرمایه اجتماعی و علمی کشور را با این موزه‌ها افزایش بدهیم.

تصویر6. نمونه‌های کانی‌های موجود در موزه زمین‌شناسی مشهد

پارک موزه؛ از ایده تا واقعیت

هنگامی که ما از این پارک‌موزه بازدید می‌کردیم عده‌ای مشغول آماده‌سازی بخش‌های مختلف آن بودند. منظومه شمسی، ساعت آفتابی، ویترین دوران‌های مختلف زمین‌شناسی، ماکت دایناسورها در اندازه واقعی، تونل معدنی به طول 110 متر، گسترش قاره‌ها و اقیانوس‌ها، مجسمه بزرگ مادر زمین، ترازوهایی که وزن شما را روی مریخ و سه سیاره دیگر نشان می‌دهد، سالن سینمای علوم‌زمین و بخش اولین ابزارها و وسایل زمین‌شناسان معروف و... ازجمله بخش‌ها و قسمت‌هایی است که به‌زودی هر بیننده علاقمندی می‌تواند از آن‌ها بازدید کند و با جلوه‌هایی از دانش زمین از این مسیر بیشتر آشنا شود.

تصویر 7. توضیح خانم حسینیون، کارشناس موزه زمین‌شناسی مشهد

تصویر 8.نمونه کوچک (ماکت) ساخته شده از موزه زمین‌شناسی مشهد

ما را در این بازدید مریم حسینیون (تصویر 7)، مسئول بخش فسیل این پارک‌موزه، همراهی کرد و این اطلاعات را ریزبه‌ریز در اختیارمان قرار داد. او درباره شکل‌گیری این حرکت بزرگ می‌گوید: «نقطه آغاز ماجرا از ایده‌پردازی شروع شد. برای هر ایده یک شناسنامه در نظر گرفتیم. هر ایده بررسی شد و آن ایده‌هایی که در وهله نخست قابلیت اجرایی داشتند از بودجه برخوردار شدند و شکل اجرایی به خود گرفتند.» آرام‌آرام به سمتی رفتیم که شما امروز شاهد آن هستید و فردا مردم کشورمان می‌توانند از این مجموعه باقابلیت‌هایی که در نوع خودش قابل توجه است بازدید کنند. تمام سعی ما بر این است که دانش‌آموزان و دانشجویان و عموم مردم علاقه‌مند بتوانند از این موزه و امکانات آن بازدید کنند و از نزدیک با زمین، عناصر و انواع سنگ‌ها، کانی‌ها و فسیل‌ها از نزدیک آشنا بشوند.

تصویر 9. دایناسور گیاه‌خوار بازسازی شده در اندازه واقعی

تصویر 10. استخوان‌های دایناسور بازسازی شده در اندازه واقعی

تصویر 11. دایناسور گوشت‌خوار بازسازی شده در اندازه واقعی

تصویر 12. بازسازی اجداد ماهی‌ها در اندازه واقعی

ما باید یاد بگیریم که زندگی ما روی زمین جریان دارد و این کره عظیم را بهتر از قبل بشناسیم. ایران  بهشت زمین‌شناسی دنیاست و یکی از رسالت‌های ما آشنا کردن مردم با ماهیت علوم‌زمین است. باید بدانیم چه ثروتی در اختیار ما قرار دارد تا قدردان آن باشیم.

فرصتی تا انسان متبلور

شور، شوق و هیجان دانش‌آموزان را از هم‌اکنون می‌توان در این فضا احساس کرد. بچه‌هایی که خود را روی ترازوهای کره مریخ وزن می‌کنند و لب به خنده می‌گشایند که وزن من چرا این‌طوری شده است. کودکانی که با کنجکاوی رد پای دایناسور را به هم نشان می‌دهند. نوجوانانی که از تنوع رنگ در سنگ‌ها شگفت‌زده شده‌اند. فرزندانی که دست در دست والدین از داخل تونل معدن زغال‌سنگ می‌گذرند تا با این حرفه بیشتر آشنا شوند. دانشجویانی که کنار ویترین یادمان‌ها ایستاده‌اند و ابزار، وسایل و اشیای شخصی بزرگان زمین‌شناسی ایران را به هم نشان می‌دهند و بر خود می‌بالند که این دستخط دکتر علی‌اصغر آریایی است؛ پژوهشگری سترگ که از او به‌عنوان پدر زمین‌شناسی شرق ایران‌زمین یاد می‌شود. پشت نام هر کدام از این اسامی که روی وسایل نشسته، صدها استاد و دانشجو تمام‌قد به احترام ایستاده‌اند.

تصویر 13. نمونه‌های فسیل اهدایی دکتر آریایی به موزه زمین‌شناسی مشهد

وقتی از کنار آن فسیل درخت با عمر 20 میلیون سال می‌گذشتم، یاد جمله‌ای افتادم که دکتر طاهری در این گفت‌وگو با ما در میان گذاشت. او می‌گفت: مواد تشکیل‌دهنده پوسته زمین اگر فضا و زمان در اختیارش بود همه به‌صورت بلور خود را نشان می‌داد. این بدان معناست که اگر انسان نیز برخوردار از فضا و زمان باشد متبلور خواهد شد. باید از استرس دوری کرد و به انسان‌ها فرصت داد طبیعی رشد کنند تا آنچه خالق متعال در وجود‌شان به ودیعه نهاده است به بهترین شکل بروز کند. خاموشی بی‌معناست و همه چیز جان دارد به شرط آنکه چشم‌ها را شسته و جور دیگر به جهان هستی نگاه کنیم.

پی‌نوشت

1. مشهد، میدان حر، بلوار سرافرازان، انتهای سرافرازان 18، اداره کل زمین‌شناسی مشهد