غار علیصدر همدان

مقدمه

غار، یک تونل یا دهلیز زیرزمینی است که به‌صورت افقی یا با مجرای دارای شیب ملایم ممکن است از طریق یک دهانه یا بیشتر با سطح زمین ارتباط داشته باشد. غارها یکی از پدیده‌های ژئومورفولوژیکی اشکال کارست هستند (white, 1988).

غارها و اشکال وابسته به آن تقریباً از بارزترین پدیده‌‌های کارستی در ایران به شمار می‌آیند و عموم مردم این سرزمین، کم یا بیش با آن آشنایی دارند. در اغلب ارتفاعات ایران غارهای متعدد و گوناگونی با ابعاد و اشکال مختلف شکل گرفته‌اند و حتی در شرق کشور وجه تسمیه بسیاری از کوه‌ها ناشی از وجود این پدیده است، مثل «کوه چهل‌غار» یا «کوه غار کهنه» و .... . تنها در کتاب کوه‌ها و غارهای ایران نوشته احمد معرفت به 258 غار معروف و شناخته شده اشاره شده است. بیشترین و مهم‌ترین غارهای ایران در محورهای کوهستانی شمال و غرب کشور، و به خصوص در جبهه شرقی زاگرس (فارس و حوالی شیراز، ناحیه همدان- کرمانشاه، اراک و ملایر، ناحیه اصفهان، لرستان و تا حدودی کردستان) شناسایی شده‌اند. به عبارتی 5/91 درصد از 258 غار مذکور در ارتفاعات غرب و شمال کشور شکل گرفته‌اند (8/58 درصد در غرب و 7/32درصد در شمال).  در کوه‌های شرقی و مرکزی کشور که شرایط اقلیمی خشک‌تر حاکم است، تعداد و وسعت غارها کمتر و شکل آن‌ها ساده‌تر است. در عوض، غارهای غربی کشور (مثل غار علی‌صدر، غار پراو و غیره) هم تکامل‌یافته‌ترند و هم اشکال کارستی متنوع‌تری دارند و هم اینکه اغلب دارای منابع آب قابل توجه‌اند (زمردیان، 1387).

غارهای ایران عمدتاً بر اثر انحلال و خورندگی در سنگ‌های آهکی پدید آمده‌اند، اما برخی از آن‌ها مثل غار چاه زندان (نزدیکی تکاب در آذربایجان) در اثر عوامل آتش‌فشانی به وجود آمده و در اطراف آن‌ها نیز چشمه‌های آب‌گرم زیادی دیده می‌شود. در این میان، بعضی از غارها نیز توسط انسان دستکاری شده‌اند، غار نیاسر (30 کیلومتری شمال غرب کاشان) که دارای چاه‌ها و دهلیز‌های متنوعی است و عمیق‌ترین چاه آن (با عمق10 متر و به شکل مکعب‌مستطیل) با استادی و مهارت عجیبی در دل سنگ حفر شده است (معرفت، 1373).

غار علیصدر مطرح‌ترین غار ایران و حتی جزء منحصر‌به‌فرد‌ترین غارهای آبی دنیاست. علل اهمیت این غار را می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:

1. غار آبی است.

2. سالانه بیش از یک میلیون نفر از آن بازدید می‌کنند.

3. از نظر ارتفاع سقف غار، دارای تنوع بسیار زیاد است.

4. اشکال و پدیده‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی آن منحصر‌به‌فردند.

5. دالان‌ها، تونل‌ها، دهلیزهای آن تنوع بسیار دارند.

6. هیچ موجود زنده‌ای که با چشم غیرمسلح دیده شود، در آن وجود ندارد.

7. یکی از کانون‌های جذب گردشگران خارجی است.

8. هم قابلیت قایقرانی و هم قابلیت پیاده‌روی در آن وجود دارد.

به سبب اینکه موضوع پایان‌نامه دوره‌ دکترای بنده «نقش گردشگران در انحلال اشکال ثانویه درون غار علیصدر» بود از این رو حدود دو سال در درون غار رفت و آمد داشتم و با اغلب ویژگی‌های طبیعی و انسانی غار و مسائل و مشکلات پیرامون آن آشنایم. به همین سبب در این مقاله تلاش شده است به شکل خلاصه بخشی از ویژگی‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی، ژئوتوریسم و ... غار علیصدر تشریح شود.

1. موقعیت غار علیصدر

غار علیصدر در استان همدان، شهرستان کبودرآهنگ و بخش گل‌تپه در عمق ارتفاعات ساری‌قیه در طول 48 درجه و 28 دقیقه و عرض 35 درجه و 18 دقیقه قرار گرفته است. علاوه بر این غار، دو غار دیگر به نام‌های سراب و سوباشی نیز به ترتیب با 7 و 11 کیلومتر فاصله با علیصدر در همدان وجود دارند (شکل1). ارتفاع تاقدیس ساری‌قیه که غار در دل آن شکل گرفته است 2100 متر از سطح دریاست. این غار بلند‌ترین غار ایران است. طول غار در روی زمین2 کیلومتر است. پهنای غار 5/1 تا 60 متر و ارتفاع آن در برخی نقاط تا 15 متر از سطح آب است. ارتفاع دهانه تا سطح آب 5/12 متر است. غار علیصدر دارای طولانی‌ترین خط سفر آبی زیرزمینی جهان است. طول مجموع دالان‌ها و راهروهای این غار 11440 متر است. عمق آب در جاهای مختلف از یک متر تا 16 متر متغیر است. در غار علیصدر موجودات زنده‌ای که با چشم مسلح دیده شوند وجود ندارند و دمای غار صرف‌نظر از تأثیر گردشگران، در تمام طول سال 14 درجه سانتی‌گراد است. همچنین، دمای آب غار در تمام طول سال 12 درجه سانتی‌گراد است. سقف غار پوشیده از رسوبات کربنات کلسیم خالص و مخلوط با عناصر شیمیایی مختلف است که جریان آب از خارج به داخل غار، آن را ایجاد کرده است. این رسوبات به صورت‌های مختلف استالاگمیت‌ها و استالاگتیت‌هایی را تشکیل داده‌اند که هر یک از زیبایی و جلوه خاصی برخوردارند. فضای داخلی غار بسیار وسیع است و حجم آن به چندین هزار متر مکعب می‌رسد. ارتفاع درب ورودی غار 1980 متر از سطح دریا است. این غار به وسیله گروه‌های غارنوردی آلمانی و انگلیسی در دو مرحله در سال‌های 2001-2000 نقشه‌برداری و مطالعه شده است. نقشه‌برداری مذکور با استانداردهای نقشه‌برداری جهانی انجام شده است (کتابچه راهنمای گردشگران، 1392).

2. زمین‌شناسی

منطقه غار علیصدر از نظر زمین‌ساختی در محدوده پرتحرک‌ترین پهنه ساختاری ایران، یعنی زون سنندج سیرجان‌(شکل2) جای گرفته است (قبادی و همکاران، 1389). واحد سنندج - سیرجان با کوه‌های اطراف مریوان شروع می‌شود و مستقیماً در جهت جنوب شرقی تا کوه‌های پراکنده بین چاله‌های سیرجان و جازموریان امتداد می‌یابد. در طبیعت تنها در بعضی مسیرها، دشت‌ها و دره‌های وسیع مانند دشت میانراهان- کامیاران، کنگاور، دره نهاوند و دشت بروجرد که مشخص‌کننده امتداد گسل زاگرس هستند، واحد سنندج- سیرجان را از واحد زاگرس جدا کرده‌اند. بدین لحاظ در اکثر نوشته‌های جغرافیایی، واحد سنندج- سیرجان جزء واحد زاگرس به شمار می‌آید و از آن به نام پیش‌کوه‌های داخلی زاگرس نام برده می‌شود. واحد سنندج- سیرجان یکی از فعال‌ترین و ناآرام‌ترین واحد‌های ساختمانی ایران به شمار می‌رود که مراحل ماگماتیسم و دگرگونی مهمی را تحمل کرده است (علایی طالقانی، 1380).

غار علیصدر در سنگ‌های آهکی، آهک‌های متبلور و شیست‌های ژوراسیک قرار دارد. گسترش آهک‌های ژوراسیک در منطقه، بسیار بیشتر از شیست‌ها و آهک‌های دگرگون‌شده است، در غرب و جنوب غربی منطقه، رخ‌نمون‌های سنگ‌های آتش‌فشانی ترشیاری وجود دارد. و به نظر می‌رسد این فعالیت‌های آذرین در دگرگونی آهک‌‌های غار علیصدر بی‌تأثیر نبوده است. احتمالاً منشأ سنگ‌های بیگانه‌ای که در متن سنگ‌های آهکی تاقدیس ساری‌قیه به‌طور محلی دیده می‌‌شوند، همین فعالیت‌های آذرین بوده است (رهنمایی و همکار، 1379). سنگ‌های آهکی کریستالیزه و سنگ‌های دگرگونی شیستی متعلق به دوره ژوراسیک که محدوده وسیعی را پوشانده‌اند و در خیلی از نقاط توسط رسوبات عهد حاضر پوشیده شده‌اند، قدیمی‌ترین سازند‌های موجود در منطقه غار علیصدر هستند. توده‌های نفوذی آندزیت، داسیت و بازالتی و همچنین توف‌های سبز هم‌سن با سازند قم در منطقه رخ‌ نمون دارند. غار علیصدر در داخل توده سنگ‌های آهکی متعلق به دوره ژوراسیک قرار دارد (قبادی و همکاران، 1389).

سنگ‌های کربناته و شیست‌های منطقه غار علیصدر با سن‌ ژوراسیک، طی دوره کرتاسه و تا اوایل ترشیاری چین خورده‌اند و در اثر همین چین‌خوردگی شکستگی‌های زیادی در توده سنگ‌ها به وجود آمده است. منطقه در اواخر ترشیاری و به پلئیستوسن تحت‌تأثیر یک دوره ولکانیکی قرار گرفته که توده‌ای نفوذی آندزیتی موجود در بیست کیلومتری غار علیصدر متعلق به این دوره هستند. کهن‌ترین سازند‌های موجود در منطقه غار علیصدر، سنگ‌آهک‌های بلورین و شیست‌های متعلق به دوره ژوراسیک هستند که در بسیاری از نقاط توسط رسوبات عهد حاضر پوشیده شده‌اند. غار علیصدر در داخل توده سنگ‌های آهکی ژوراسیک تشکیل شده است (شکل3) (قبادی و همکاران، 1390).

 3. ژئومورفولوژی

در بررسی ژئومورفولوژی محدوده غار علیصدر در بخش غربی دشت، هیچ پدیده کارستی سطحی و مشخصی دیده نمی‌شود، ولی در درون غار، نشانه‌های زیرسطحی متعددی همچون استالاگمیت، استالاگتیت و پلانشه مشاهده می‌شود (اکبر‌زاده خویی، 1374). غار دارای دو سقف است: یک سقف تاقدیسی اصلی، که شکاف اصلی نفوذ آب در آن قابل رؤیت است و دیگری سقف حاصل از غار سنگ‌ها که به شکل سقف کاذب به وجود آمده است. سقف دوم یا ثانویه در تمام بخش‌های غار وجود دارد و دارای سطحی کاملاً‌ افقی و ظاهراً مسطح است (شکل4). در واقع در طی صدها هزار سال، سطح ایستابی غار مماس با سطح زیرین سقف ثانویه بوده و لیکن بعدها به دلیل افت سطح ایستابی و کند شدن فعالیت غارزایی و سنگ‌سازی مربوطه، وضعیت فعلی تثبیت شده است (زمردیان، 1387). منطقه ریزشی غار از توده‌سنگ‌های عظیم و درهم‌ریخته‌ای تشکیل شده است که حجم برخی از آن‌ها به 100 متر مکعب می‌رسد و در سطحی به وسعت 70×50 متر گسترده شده‌اند. دالان‌ها و دهلیزهای متعددی در غار وجود دارد. طول دالان اصلی با پیچ‌وخم‌هایش حدود 1000 متر و عریض‌‌ترین بخش غار نیز با پیچ‌‌و‌خم‌هایش 400 متر است. براساس تحقیقات به عمل آمده، بیش از چهار کیلومتر از دهلیزهای این غار آبی است (سلاحی، 1378).

 4. توپوگرافی

رشته‌کوهی که غار علیصدر در آن قرار دارد، بخشی از یک تاقدیس بزرگ است که محور اصلی‌اش، شمالی- جنوبی است. زاویه قرارگیری لایه‌ها در غار علیصدر و نواحی مجاور آن حدود 40 الی 45 درجه است. به علت اینکه قسمت عمده منطقه توسط رسوبات پوشیده شده است، ساختارهای گسلی عمدتاً در زیر رسوبات قرار گرفته و در سطح رخ‌نمون ندارند (قبادی و همکاران، 1389). طول رشته‌کوه علیصدر حدود 2 کیلومتر است. بیشترین ارتفاع رشته‌کوه 2180 متر است و ارتفاع دهانه ورودی غار که در شمال رشته‌کوه علیصدر قرار دارد 1980 متر از سطح دریا است. برآمدگی آهکی از جنوب حدود 30 کیلومتر ادامه می‌یابد و به رشته‌کوه‌های چاله‌کن و ساری‌قیه متصل می‌شود. محور تاقدیس در بخش جنوبی در راستای N 115E قرار دارد (قبادی و همکاران، 1390).

تاقدیس ساری قیه (کوه زرد) در امتداد رشته‌کوه‌های سوباشی قرار دارد (شکل5). مورفولوژی و توپوگرافی این تاقدیس (در سطح زمین) نسبتاً پست و کم‌ارتفاع و به‌صورت یک برجستگی به شکل کشتی وارونه است. پی سنگ این برجستگی‌ را، توده‌ای از سنگ‌های دگرگونی (نوع شیست) و روی آن را سنگ‌های کربناته تشکیل داده‌اند. سازند آهکی کریستالیزه سیاه‌رنگی که غار علیصدر در آن تشکیل شده، حداقل در طی دو مرحله (یکی 70 میلیون سال قبل و دیگری حدود 29 تا 12 میلیون سال پیش) تحت تأثیر اعمال تنش‌های فشاری قرار گرفته و شبکه‌ای از گسل‌ها، شکا‌ف‌ها و درزها در آن ایجاد شده است (زمردیان، 1387).

 5. شکل‌گیری غار

توالی وقایع و شکل‌گیری غار علیصدر را می‌توان به شکل مقدماتی و در مراحل زیر بازسازی کرد:

1. شکستگی در غار در زیر یک یا چند سطح ایستابی بالایی ایجاد شده است. توپوگرافی آن زمان به احتمال زیاد شبیه حالت فعلی بوده است (در این مورد منبع تأمین آب همان بارش روی سنگ‌های آهکی است). البته از ارتفاع سطح آب در زمان‌های قبل، اطلاع دقیقی در دست نیست. این مرحله ظاهراً مدت زیادی طول کشیده است.

2. اولین فاز خوردگی: در این مرحله سطح آب درون غار افت کرده و اولین خوردگی در حدود 5/1 متری زیر زایده اصلی تشکیل شده است. این فاز دوره زمانی کوتاه‌تری را پشت سر گذاشته است. طبیعی است که این خوردگی، غار را توسعه داده است. ممکن است نخستین سنگ‌های سقف در زمان این فاز به‌وجود آمده باشد.

3. فاز تاقچه مغروق: در این فاز تاقچه‌ها فرسایش می‌یابند. از بقایای این تاقچه سنگی چنین استنباط می‌شود که این فاز، طولانی‌مدت بوده است، چرا که ضخامت‌ آن‌ها از فاز تاقچه اصلی (مرحله 4) بیشتر است.

4. فاز خوردگی اصلی: سطح آب حدود 5/1 متر بالا آمده و خوردگی اصلی و سطح صاف آن برش خورده است. این فاز نیز طولانی بوده است. در زمان این فاز، بخشی یا تمامی ریزش سنگ‌های سقف رخ داده است و این به خاطر برش دیوارها از زیر به وسیله فرایند خوردگی بوده است.

5. فاز تاقچه سنگی اصلی: این فاز پیچیده است، چرا که این فاز شامل سطوح بالاتر تاقچه‌هاست و در 8/2 متری نسبت به پایین‌ترین سطح  (در بالا) قرار دارد. احتمالاً بالاترین سطوح قدیمی‌ترین است. پس سطح اصلی قدیمی‌تر است و سطوح بالایی در اثر صعود‌های کوتاه‌مدت در ارتفاع سطح آب ایجاد شده‌اند.

6. سطح آب جدید غار در حدود 2 متر زیر سطح خوردگی و تاقچه سنگی اصلی قرار دارد. هیچ شواهدی در مورد تشکیل یک خوردگی یا تاقچه جدید در سطح آب جدید دیده نشده است. به‌طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که در غار علیصدر، همیشه مانند امروز شرایط آب تقریباً آرام و بدون آشفتگی بوده است و این به خاطر موارد مطرح شده فاز اول و افزایش خوردگی و رشد تاقچه سنگی بوده است. تقریباً هیچ شاهدی در مورد جریان سریع آب در غار وجود ندارد. بنابراین، غار به علت نفوذ آب بارندگی و عبور آن از اپی‌کارست تشکیل شده است و به ظاهر هیچ منبع آب آلوژن در اختیار آن نبوده است (رهنمایی و همکار، 1379).

 6. ناپیوستگی‌ها

در شکل 6 جهت‌‌های غالب توسعه دالان‌ها و تالارهای غار علیصدر نشان داده شده است. همچنین در شکل‌های 7 تا 9 نمودار‌های گلبرگی تهیه شده از ناپیوستگی‌های موجود در محدوده غار علیصدر که به ترتیب توسط قبادی و همکاران (1389، گئورگ کافمن (2001) و نگارنده (1394) تهیه شده‌اند، نشان داده شده است.

به‌طور کلی سمت توسعه غالب دالان‌ها، تالارها، راهروها و دهلیزهای موجود در غار علیصدر در سه جهت شمالی- جنوبی، شمال شمال شرقی- جنوب جنوب غربی و شمال غربی- جنوب شرقی است (شکل6). در دیاگرام قبادی و همکاران (1389) از برداشت‌های میدانی صورت‌گرفته از ناپیوستگی‌های منطقه غار علیصدر، 5 دسته درزه وجود دارد که امتداد غار با امتداد تقاطع دو دسته درزه اصلی این منطقه انطباق دارد (شکل7). در دیاگرام گئورگ کافمن (2001)، امتداد غار با امتداد تقاطع هر سه درزه اصلی انطباق دارد (شکل8) و بالاخره در دیاگرام کریمی سلطانی (1394) امتداد غار با امتداد تقاطع دو دسته درزه اصلی منطقه انطباق دارد (شکل9). با توجه به مطالب مذکور می‌توان اذعان نمود که الگوی توسعه غار علیصدر تحت‌تأثیر شکستگی‌ها و گسل‌هاست.

 7. تاریخچه شناسایی و اکتشاف غار

این غار به نام‌های علی‌‌سرد، علی‌صدر و علی‌سد نامیده می‌شود. در فرهنگ دهخدا به نام علی‌سد (سدعلی) آمده است، ولی بیشتر به نام روستای علیصدر معروف شده است. دکتر پرویز اذکایی، تاریخ‌نگار معروف همدان، در صفحه 256 کتاب خود چنین می‌نویسد: «اولین جایی که از غار علیصدر نام برده شد در کتاب عجائب المخلوقات (نام دیگر آن عجائب‌نامه) نوشته حکیم طوسی همدانی ملقب به سلمانی است که در سنه 525 تا 585 هجری قمری می‌زیسته است. این کتاب در حدود 900 سال پیش تألیف شده است. در این کتاب به عجایب و دیدنی‌های همدان اشاره کرده است. این غار صدها سال است که توسط انسان‌ها شناخته شده و اهالی روستا و منطقه به دو طریق از آن استفاده می‌کردند:

1. به‌عنوان پناهگاه: در موقع هجوم اشرار و سارقان و جنگ‌های داخلی در روزگاران قدیم این غار مأمن و ملجأ اهالی روستا بود که از ترس کشته شدن به وسیله اشرار به این غار پناه می‌آ‌وردند و با بستن در غار به وسیله سنگی نه چندان بزرگ، خود را از شر دشمنان محفوظ می‌داشتند؛

2. به‌عنوان منبع ذخیره آب برای آشامیدن و کشاورزی:

اولین کاوش حرفه‌ای و برنامه‌‌ریزی شده غار علیصدر در 5 مهرماه 1342 شمسی توسط گروهی 14 نفره از اعضای هیئت کوه‌نوردی همدان انجام شد که توانستند با کسب اطلاعات قبلی و همراه بردن تجهیزات لازم برای حرکت روی آب، با عبور از دریاچه، از شعبات و تالارهای مختلف آن بازدید کنند و زیبایی و عظمت داخل آن‌ را ببینند و اولین اطلاعات را از وسعت و ژرفای دریاچه و طول و عرض و عمق و ارتفاع غار به دست آورند. پس از آن در چند مرحله دیگر، گروه‌های مختلف اکتشافی و غا‌رنورد وارد غار شدند و به تدریج بخش‌هایی از درون غار را شناسایی کردند.

در سال 1352 کوه‌نوردان همدان دهانه و ورودی غار را به قطر50 سانتی‌متر تعریض کردند و از سال 1354 استفاده عمومی از غار علیصدر آغاز شد. از آن روز تاکنون برای سهولت بازدید و رفاه حال گردشگران، کارهای زیادی درون غار انجام شده که علاوه بر افزایش طول مسیر آبی برای قایق‌رانی، مسیرهایی در خشکی به مسیر بازدید افزوده شده که مناظر جدید و بدیعی را در جلوی دیدگان مشتاق گردشگران قرار می‌دهد (شکل 10) (نجایی، 1388).

 9. غار علیصدر و گردشگران

غار علیصدر توریست‌پذیرترین غار کشور است و هر ساله صدها هزار گردشگر داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند. برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته از سوی شرکت گردشگری علیصدر، سعی در افزایش هر‌چه بیشتر تعداد گردشگران به بیش از 1200000 نفر در سال‌های آینده دارد.

بازدید روزانه چندین هزار گردشگر از درون غار، به ‌ویژه در نیمه اول سال و ایام پایانی هفته، سبب تغییراتی در مقادیر عناصر اقلیمی و دی‌اکسید کربن موجود در درون غار می‌شود.  غلظت بالای دی‌اکسید کربن ناشی از بازدم گردشگران و رطوبت نسبی اشباع یا نزدیک به اشباع درون غار، به تدریج باعث کاهش PH محیط و شکل‌گیری یک محیط اسیدی در درون غار شده و انحلال و پوسته‌پوسته شدن اشکال ثانویه درون غار را در پی دارد (ملکی و همکاران، 1394).

اساساً گردشگری یک فعالیت سرمایه‌داری است. از این رو تنها توجه به آثار اقتصادی گردشگری و چشم بستن به تخریب‌های سرمایه‌داری و عدم به کارگیری مهارت‌های مدیریتی، گردشگری را به مایه تباهی مکان تبدیل می‌کند. به همین دلیل توجه کوتاه‌مدت و صرفاً اقتصادی و نه آینده‌نگر و مدیریتی به افزایش و ورود بی‌رویه گردشگران به درون غار علیصدر، تخریب و نابودی غار و هدر‌رفت سرمایه‌های طبیعی و انسانی را به دنبال خواهد داشت. یکی از مهم‌ترین پدیده‌هایی که سالانه هزاران گردشگر را به درون غار می‌کشاند، اشکال ثانویه جالب و جذاب درون غار است. با تخریب و از بین رفتن تدریجی این اشکال، از تعداد گردشگران نیز کاسته می‌شود و در واقع سرمایه‌گذاری و تبلیغات برای بالا بردن آمار تعداد گردشگران، در طولانی‌مدت تأثیر منفی دارد و با تخریب اشکال ثانویه درون غار، از جذابیت غار می‌کاهد و تعداد گردشگران نیز کاهش می‌یابد. در بسیاری از کشورها ورود تعداد گردشگران به درون غارهای توریست‌پذیر را کنترل می‌کنند. با توجه به شرایط کنونی غار علیصدر، انجام تحقیقات جامع در زمینه ارزیابی پتانسیل روزانه و سالانه غار در جذب گردشگر و همچنین تشکیل یک کار‌گروه برای بررسی وضعیت کنونی غار علیصدر و بسیاری از غارهای توریست‌پذیر کشور ضروری است. غار علیصدر دارای دالان‌ها، تالارها و راهروهای زیادی است و برای تأمین روشنایی درون غار صدها پروژکتور تعبیه شده است. با توجه به نقش زیادی که سیستم‌های روشنایی در بالا بردن درجه حرارت درون غار دارند، تعویض این سیستم‌های روشنایی و جایگزین کردن سیستم‌های روشنایی جدید که ایجاد گرما نمی‌کنند ضروری است. براساس نتایج این پژوهش و با توجه به اثر حضور گردشگران بر افزایش غلظت دی‌اکسید کربن و تخریب و پوسته‌پوسته‌ شدن اشکال ثانویه و تهدید زیبایی‌های منحصر‌به‌فرد این غار، مطلوب است که نگاه مدیریتی جدید و آگاهانه‌ای به تعداد، زمان و شرایط بازدید گردشگران نه‌تنها به این غار بلکه به تمامی غارهای کارستی کشور از طرف مسئولان  ذی‌ربط ایجاد شود تا این میراث چند میلیون ساله دچار آسیب نشود و از تبعات آن بر صنعت گردشگری هم جلوگیری به عمل آید.

غار علیصدر نقش بسیار بالایی در توسعه اقتصادی محلی و منطقه‌ای داشته‌ است و به همین سبب تمام برنامه‌‌ریزی‌ها و دغدغه مسئولان امر، فراهم ساختن امکانات و تبلیغات بیشتر برای جذب گردشگر خارجی و داخلی است. به گفته مسئول روابط عمومی غار علیصدر، در سال 93 درآمد ناشی از فروش بلیط بیش از 28 میلیارد تومان بوده است. البته این درآمد تنها بخشی از درآمد سالیانه غار است و بازارها، پارکینگ‌ها، رستوران‌ها، هتل‌ها و غیره نیز درآمد خاص خود را داشته‌اند. بنا بر اظهارات همین فرد، در سال 93 قریب به یک میلیون گردشگر از غار علیصدر دیدن کرده‌اند و این رقم غیر از 170 پرسنلی است که حداقل نصفی از شبانه‌روز را به شکل ثابت در درون غار مستقرند. برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته از جمله ساخت یک هتل 6 طبقه و خرید 400 هکتار از اراضی اطراف غار و تبدیل بخشی از آن به پارکینگ و مرکز بزرگ خرید، به‌منظور افزایش تعداد گردشگران و بازدید‌کنندگان از غار و رساندن آن به سالانه بیش از 1200000 نفر است که باید در سال‌های آینده عملیاتی شود (کریمی سلطانی، 1395).

نتیجه‌گیری

غار علیصدر به سبب پتانسیل‌های بالایی که از لحاظ زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی، جذب گردشگر و ... دارد از موارد جذاب برای پژوهشگران زمین‌شناسی، جغرافیای طبیعی، برنامه‌‌ریزی توریسم، محیط زیست و غیره است. از سوی دیگر توریست‌پذیر‌ترین پدیده زمین‌شناسی کشور بوده و سالانه مقصد گردشگری صدها هزار گردشگر داخلی و خارجی است. بنابراین شناخت ویژگی‌ها و مسائل و مشکلات آن ضروری است. از مسائل و مشکلات حاد غار تخریب تدریجی و فرسوده شدن آن است که تعداد بالای گردشگران وارد شده به غار می‌تواند علت عمده آن باشد. انجام مطالعات دقیق در زمینه کاهش آثار خشک‌سالی‌های اخیر بر تحول و تکامل اشکال درون غار، بررسی دقیق ابعاد زیستی، فیزیکی، زمین‌شناسی و تعداد بالای ورود گردشگران به درون غار، پتانسیل‌سنجی توان غار در جذب تعداد روزانه و سالانه گردشگران، از موارد اساسی پیگیری در غار علیصدر است.

منابع

1. اکبرزاده خویی، حسین (1374). «تهیه نقشه توپوگرافی و بررسی ویژگی‌های زمین‌شناسی غار علیصدر همدان». نوزدهمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین‌شناسی کشور، تهران.

2. رهنمایی، مهرداد و افراسیابیان، احمد (1379). «زمین‌شناسی و هیدروژئولوژی کارست در غار علیصدر همدان» صص 25-22. چهارمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران، تبریز، انجمن زمین‌شناسی ایران، دانشگاه تبریز.

3. زمردیان، محمدجعفر (1387). ژئومورفولوژی ایران. جلد دوم، چاپ چهارم. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

4. سلاحی، مصطفی (1378). غارهای ایران. تهران: صدرا.

5. علایی طالقانی، محمود (1380). ژئومورلوژی ایران. تهران: سمت.

6. قبادی، محمد حسین؛ محبی حسن آبادی، یزدان و عبدی‌لر، یاسین (1389). «مقایسه غارهای علیصدر همدان و کتله‌خور زنجان از نظر نحوه تشکیل». بیست‌و‌نهمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تهران.

7. قبادی، محمد حسین؛ محبی حسن‌آبادی، یزدان و عبدی‌لر، یاسین (1390). «نقش مطالعات ژئومورفولوژی کارست در شناخت منشأ غارها». مجله انجمن زمین‌شناسی مهندسی ایران، جلد چهارم، شماره 3 و 4، صص 30-19.

8. کتابچه راهنمای گردشگران (1392)، شرکت گردشگری علیصدر.

9. کریمی سلطانی (1395). «نقش گردشگران در انحلال‌پذیری اشکال کارست ثانویه درون غار علیصدر همدان». پایان‌نامه دوره دکترای رشته ژئومورفولوژی، دانشگاه رازی کرمانشاه.

10. کریمی سلطانی (1394). «بررسی نقش ساختارهای زمین‌شناسی و شواهد ژئومورفولوژی در تشکیل غارها، مطالعه موردی: غار علیصدر». اولین کنفرانس بین‌المللی علوم پایه و تحقیقات بنیادی، شیراز.

11. ملکی، امجد؛ قبادی، محمد‌حسین و کریمی سلطانی، پیمان (1394). «نقش گردشگران در انحلال اشکال کارستی ثانویه درون‌ غارها (مطالعه موردی: غار علیصدر همدان». مجله جغرافیا و پایداری محیط، شماره 16، صص 15-1.

12. معرفت، احمد (1373). کوه‌ها و غارهای ایران، تهران: کلی.

13. نجایی، یوسف (1388). غار علیصدر. همدان: نازلی

14. Kaufmann, Georg (2001). « Alisadr Cave». http:// www. irancaves. ir.

15. White, W.B. (1988). Geomorphology and hydrology of a karst terrains. New York: Oxford University press.