طراحی آموزشی و رویکردهای یادگیری
طراحی آموزشی را می‌توان علم شیوه ایجاد برنامه‌های آموزشی یا تهیه آموزش دانست.
اما مانند هر واژه علمی دیگر، متخصصان علوم تربیتی تعریف‌های متعددی از آن ارائه داده‌اند.
در این زمینه، یکی از تعریف‌های جامع طراحی آموزشی
را پیسکوریچ ارائه داده است. وی طراحی آموزشی را «فرایند پیش‌بینی روش‌ها بر اساس اهداف در شرایط خاص می‌داند» (نوروزی،1371).
بنابراین، معلم باید قبل از تهیه طرح درس، روش‌ها و اهداف درس را پیش‌بینی کند.
طراحی آموزشی فرایندی نظام‌دار است که برای ارائه آموزش و
طراحی، از رویکردهای یادگیری استفاده می‌کند.
برای مثال، در طراحی آموزشی بر اساس نظریه رفتارگرایی، روش‌های آموزش در پی ایجاد عادت و
اندازه‌گیری رفتارهای قابل
مشاهده دانش‌آموزان است. محدودیت‌هایی در نظریه‌های رفتارگرایی وجود داشتند که به ظهور
رویکرد شناخت‌گرایی انجامیدند. برای
مثال، رفتارگرایان نمی‌توانستند منشأ بعضی از
رفتارهای فردی و اجتماعی را توضیح دهند. به عبارتی دیگر، رفتارگرایان فقط به
رفتارهای آشکار انسان توجه می‌کردند و به فرایندهایی
ذهنی که در پشت رفتار وجود دارند، توجهی نمی‌کردند. از این رو، نظریه‌های شناخت‌گرایی شکل گرفت.
شناخت‌گرایان معتقدند که فرایند یادگیری
تنها در قالب یک پیوند ساده محرک - پاسخ خلاصه نمی‌شود،
بلکه ساخت‌های شناختی و نمادهای
فکری در این میان نقش مهمی ایفا می‌کنند. به هنگام طراحی
آموزشی بر اساس دیدگاه شناخت‌گرایی،
باید به ساختارهای ذهنی یادگیرنده توجه شود. طراحان آموزشی باید نقش فعال
یادگیرنده را در نظر داشته باشند و با فراهم آوردن موقعیت‌های شبیه‌سازی شده،
فرصت‌ها و تجربه‌های یادگیری را به زندگی واقعی
یادگیرندگان نزدیک سازند.
ساختن‌گرایی شاخه‌ای از رویکرد شناخت‌گرایی است که معتقد است
یادگیرندگان خود دنیای خویش را می‌سازند و دانش فرد تابعی
از تجربه‌های قبلی،
ساختارهای فکری و اعتقادات اوست (جوناسن،2000). ساختن‌گرایی به یادگیری به عنوان فرایندی
پویا می‌نگرد.
در این فرایند، یادگیرندگان فعال هستند و به سبب تعامل با محیط اطراف،
دانش مورد نیاز خود را می‌سازند. محیط یادگیری
ساختن‌گرایی بر اکتشاف و
مشارکت استوار است.
طراحی آموزشی در محیط‌های الکترونیکی
فرصت‌هایی که فناوری‌های جدید برای آموزش به وجود می‌آورند، موجب شده است متخصصان آموزش
درباره ماهیت یادگیری و فعالیت‌های آموزشی بازاندیشی
کنند. ظهور محیط‌های یادگیری
الکترونیکی، علاوه بر آنکه زمینه‌ساز بازاندیشی درباره
آموزش و یادگیری می‌شود، امکاناتی در
اختیار طراحان آموزشی قرار می‌دهد که می‌توانند
بسیاری از تئوری‌ها را در عمل به کار گیرند. برای
مثال، رویکرد ساختن‌گرایی بر فعال بودن
یادگیرنده تأکید دارد. در کلاس‌های سنتی که امکانات
فناوری ندارند، ممکن است معلم نتواند کلاس درس را به گونه‌ای مدیریت کند که دانش‌آموز، محور فعالیت‌های یادگیری باشد. اما در محیط‌های یادگیری الکترونیکی این قابلیت
وجود دارد (نوروزی و رضوی،1390). یادگیری
الکترونیکی در واقع استفاده نظام‌دار از فناوری اطلاعات
و ارتباطات در تدریس و یادگیری است. برخی از متخصصان فرایندهای یادگیری مبتنی بر
شبکه وب، یادگیری مبتنی بر رایانه و کلاس‌های
درس مجازی را نیز یادگیری الکترونیکی تلقی می‌کنند.
حال این پرسش مطرح می‌شود که طراحی آموزشی در محیط‌های الکترونیکی و غیر الکترونیکی
چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ در پاسخ باید گفت، طراحی آموزشی در محیط‌های الکترونیکی، تا اندازه زیادی
از اصول و مبانی طراحی آموزشی در محیط‌های
سنتی (غیر الکترونیکی) پیروی
می‌کند، با این تفاوت که
توانمندی‌ها و الزامات نوین محیط‌های الکترونیکی دلالت‌های خاص خود را بر طراحی آموزشی
دارد. برای طراحی مؤثر یادگیری الکترونیکی می‌توان نکات زیر را یادآوری کرد:
1. نباید کلاس درس سنتی را شبیه‌سازی کرد، زیرا قابلیت‌های فناوری الکترونیکی می‌تواند محیطی بسیار متنوع‌تر از محیط کلاس درس سنتی ایجاد
کند.
2. بیش از آنکه به فناوری توجه
کنید، به نتایج و هدف‌های مورد انتظار توجه
کنید.
3. برای مخاطبان خود راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های روشنی ارائه دهید.
به منظور طراحی محیط‌های الکترونیکی، از الگوهای متعددی
استفاده شده است، از جمله الگوی گیلبرت و گیل،
الگوی گانیه و الگوی مریل. در این مقاله، روش طراحی آموزشی با استفاده از الگوی گانیه شرح
داده می‌شود. این الگو در
مقایسه با سایر الگو‌ها ساده‌تر است و با تولید محتوای
الکترونیکی به وسیله چندرسانه‌ای‌ها هم‌خوانی بیشتری دارد.
الگوی طراحی آموزشی گانیه
الگو بازنمود جنبه‌های گوناگون یک نظریه و ابزاری
سودمند برای سازمان‌دهی و تبیین مجموعه‌ای از اطلاعات و دانش است
(ارنشتاین و هاکینز،1384).الگوی طراحی آموزشی را می‌توان نوعی بازنمایی فرایند طراحی
آموزشی دانست که در آن عناصر اصلی یا مراحل طراحی آموزشی و روابط بین آن‌ها نشان داده شده است. برای طراحی
آموزشی می‌توان از الگوهای متعددی
استفاده کرد. در این مقاله ما از الگوی طراحی آموزشی گانیه استفاده می‌کنیم.
الگوی طراحی آموزشی گانیه بر
رویکرد ساختن‌گرایی مبتنی است. در
الگوی گانیه و بریگز آموزش به واسطه 9
فعالیت آموزشی انجام می‌شود که با نام
«رویدادهای آموزشی» شناخته می‌شوند. جدول 1 این رویداد و رابطه آن‌ها با فرایند یادگیری را نشان می‌دهد.
فرض کنید قصد داریم با استفاده از
الگوی گانیه، در یکی از مباحث درسی مانند آموزش مایکروسافت اکسل، محتوای
الکترونیکی تولید کنیم. باید توجه کرد که انتخاب نرم‌افزار تولید محتوا، بر مراحل طراحی
آموزشی تأثیری ندارد، اما استفاده از نرم‌افزارهایی
که قابلیت‌های بالاتری دارند، به
ارتقای کیفیت محتوای الکترونیکی کمک می‌کند.
در ادامه، شیوه طراحی اسلایدها با توجه به 9 رویداد گانیه شرح داده می‌شود.
1. جلب توجه
معلم قصد آموزش نرم‌افزار اکسل را دارد. اسلایدی که در
این مرحله طراحی می‌شود، باید توجه
یادگیرندگان را به موضوع درس جلب کند. برای جلب
توجه یادگیرندگان می‌توان از تصویر، پوستر
یا سؤال استفاده کرد (شکل 1).
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، در این اسلاید معلم قصد دارد
توجه دانش‌آموزان را به چگونگی
تبدیل اطلاعات جدول به نمودار جلب کند.
2. آگاه کردن یادگیرندگان از هدف‌های آموزشی
محتوای اسلاید در این مرحله مشخص
می‌کند که معلم در پایان
درس چه انتظاراتی از دانش‌آموزان دارد. معلم
نباید فرض کند یادگیرندگان هدف‌های آموزشی را می‌دانند، بلکه برای آگاه کردن
یادگیرندگان از هدف‌های آموزشی، اسلاید‌هایی مشابه شکل2 طراحی می‌کند.
3. تحریک یادآوری پیش نیازهای
یادگیری
یادگیری مطالبی که باید آموزش داده
شوند، معمولاً به پیش نیاز احتیاج دارد. در واقع، در بیشتر موارد، مطالبی وجود
دارند که قبل از آموزش مطالب جدید باید یادآوری شوند. برای یادآوری پیش نیازها می‌توان از سؤالاتی مانند «به یاد
دارید که ؟» استفاده کرد (شکل 3).
4. عرضه مطالب محرک
در این مرحله، مطالب درسی ارائه می‌شوند. باید توجه کرد که معمولاً برای
ارائه درس از اسلایدهای متعددی استفاده می‌شود.
این اسلایدها می‌توانند حاوی فیلم‌های آموزشی، پویانمایی، تصویر، صدا
و متن باشند.
5. تهیه راهنمای یادگیری
معلم در این مرحله یادگیرنده را
برای یادگیری راهنمایی می‌کند. اگر مطلب آموزشی
برای دانش‌آموزان کاملاً تازه
باشد، به راهنمایی بیشتری نیاز است. برای پی بردن به میزان یادگیری،
سؤالاتی از یادگیرندگان پرسیده می‌شود. اگر دانش‌آموزان پاسخ اشتباه بدهند،
بازخوردها (راهنمایی) طوری ارائه
می‌شود که فراگیرندگان به
اشتباهاتشان پی ببرند. در واقع، این مرحله مانند یک آزمون ساده است، با این تفاوت
که اگر دانش‌آموزان پاسخی نادرست
بدهند، اسلاید یا اسلایدهای بعدی با ارائه راهنمایی آن را اصلاح می‌کنند.
6. فراخواندن عملکرد
تا اینجا یادگیرنده مطلب را یاد
گرفته است. معلم در این مرحله از یادگیرندگان می‌خواهد آموخته‌های خود را به نمایش بگذارند. در
این مرحله، تمرین‌های تازه‌ای پیشنهاد یا موقعیت جدیدی فراهم
می‌شود تا یادگیرندگان
عملکردی را که آموخته‌اند، به معلم نشان
دهند. در شکل 4 از دانش‌آموزان خواسته شده است
برای یک جدول نمودار رسم کنند.
7. تهیه بازخورد در مورد درستی
عملکرد
در این مرحله، معلم در مورد صحت
عملکرد یادگیرندگان اطلاعاتی در اختیار آنان قرار می‌دهد.همیشه باید در مورد درستی
عملکرد یا میزان درستی عملکرد یادگیرنده، اطلاعاتی
در اختیار وی گذاشت تا یادگیری او پایدار شود. در برخی موارد،
بازخورد به‌طور خودکار انجام می‌شود. برای مثال، اگر در مرحله قبل
نمودار به درستی رسم شود، یادگیرنده متوجه عملکرد درست خود خواهد شد و اگر تمرین
را اشتباه انجام دهد، پاسخ صحیح به او داده خواهد شد.
8. سنجش عملکرد یادگیرنده توسط
معلم
در این مرحله از تدریس، معلم
عملکرد یادگیرنده را می‌سنجد. برای سنجش عملکرد
یادگیرنده بر اساس هدف‌های آموزشی، می‌توان آزمونی تهیه کرد.
سنجش عملکرد یادگیرنده، علاوه بر اینکه میزان دستیابی یادگیرنده به هدف‌های آموزشی را به معلم نشان می‌دهد، نیاز به آموزش ترمیمی و نیز
وجود مشکلات خاص روش تدریس را نیز برای معلم آشکار می‌سازد. در این مرحله، آزمونی
الکترونیکی از یادگیرندگان گرفته می‌شود و در نهایت نمره آن‌ها اعلام می‌شود. لازم به ذکر است، آزمون‌های برخط در نرم‌افزارهای تولید محتوا این امکان را
به معلمان می‌دهند که آزمون را بسیار
سریع (بدون مصرف کاغذ) اجرا کنند و نتیجه آن را بلافاصله در اختیار دانش‌آموز قرار دهند.
9. دستیابی در به یادداری و انتقال
یادآوری مطالب آموزش داده شده
بسیار مهم است، زیرا موجب می‌شود یادگیری پایدار
شود. برای اینکه مطالب بهتر به یادسپرده شوند، فراگیرنده باید به طور مستمر آن‌ها را تمرین کند. برای انجام این
رویداد می‌توان جدولی مشابه جدول
1 تهیه کرد و روی صفحه رایانه قرار داد تا دانش‌آموزان در ابتدای جلسه آن را
مطالعه کنند.
جمع‌بندی
با توسعه فناوری، متخصصان تعلیم‌و‌تربیت در پی توسعه روش‌های آموزشی و ارزشیابی در کلاس درس
هستند. اما در بسیاری موارد مشاهده می‌شود
فناوری به کارگرفته شده در کلاس درس به پیشرفت تحصیلی و بهبود یادگیری دانش‌آموزان نمی‌انجامد. اگر فناوری با محتوا و
اهداف تدریس هم‌خوانی نداشته باشد، نه
تنها بر کیفیت یادگیری نمی‌افزاید، بلکه سردرگمی
دانش‌آموزان را به دنبال
خواهد داشت. بنابراین، استفاده از هر نوع فناوری در کلاس درس باید بر اساس الگوهای
طراحی آموزشی و رویکردهای یادگیری باشد.
منابع
1. نوروزی، داریوش (1371). طراحی
آموزشی چیست؟ مجموعه مقالات اولین سمینار تخصصی آموزش از راه دور. دانشگاه پیام
نور. تهران.
2. ارنشتاین، الن سی و فرانسیس چی
هانکینز (1384). مبانی، اصول و مسائل برنامه درسی. ترجمه قدسی احقر. جلد اول.
دانشگاه آزاد اسلامی. تهران.
3. نوروزی، داریوش و رضوی، عباس
(1390). مبانی طراحی آموزشی. انتشارات سمت. تهران.
4. Jonassen, D. H. (2000). "Instructional Design Models for
Well-Structured and Ill-Structured Problem-Solving Learning Outcomes".
Educational Technology Research and Development 45 (1) 65–94.
doi10.1007/BF02299613.