بسیاری از کودکان در
سال‌های
نخستین کودکی واجد مشکلات عاطفی و رفتاری‌ای هستند که طی زمان و شاید تا دوران
بلوغ و حتی بزرگسالی نیز تداوم می‌یابند (گیمپل و هالند، 2002 به نقل از ساطوریان و همکاران،
1395). مشکلات رفتاری کودکان از رفتارهای نابهنجار تلقی می‌گردد که ضمن عدم تناسب با سن، شدید،
مزمن یا مداوم باشد و گستره آن نیز شامل مشکلات برونی‌سازی شده مانند بیش‌فعالی، تضادورزی،
پرخاشگری و نیز مشکلات درونی‌سازی شده مانند گوشه‌گیری، انزوا و افسردگی است (کمپل، شاو و
گیلیوم، 2000). رشد کودک، خود محصول عوامل متعدد و تبادلات پیوسته و پویایی بین
ساختار بیولوژیکی، ژنتیک و ویژگی‌های محیطی است (هایز و همکاران، 2008 به نقل از ابارشی و
همکاران، 1388). خانواده مهم‌ترین منبع حمایت اجتماعی، تسهیل‌کننده رشد جسمانی، روانی، اجتماعی و
معنوی اعضا و عامل زیربنایی در تربیت عاطفی، تأمین اقتصادی و احساس تعلق، محوری‌ترین محیط تربیتی
مؤثر در حفظ سلامت روانی و اجتماعی و جسمانی و بهترین محیط برای اجتماعی شدن و
آشنایی با قوانین، نقش‌ها و ارزش‌های فرهنگی است (طهماسیان و همکاران، 1396).
یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر
رشد روانی و اجتماعی، روابط والدین و کودکان است که در زندگی کودک در حال رشد
اهمیت زیادی دارد؛ به طوری که کیفیت این روابط در سال‌های اولیه کودکی، رشد شناختی، اجتماعی و
هیجانی آینده را پایه‌گذاری می‌کند (هایز و همکاران، 2008 به نقل از ابارشی و همکاران، 1388).
خانواده نقشی بنیادین در سلامت و بیماری افراد دارد و اصلی‌ترین نهاد در حفظ سلامت فرد و جامعه
است. همچنین، در شکل‌گیری مفاهیم سلامت و بیماری و الگوهای رفتار بهنجار و نابهنجار
تأثیری بسزا دارد (طهماسیان و همکاران، 1396). سبک‌های تربیتی ناکارآمد و تعامل نامناسب
والد ـ کودک در طول دوران تحول به ایجاد مشکلات ارتباطی و در نهایت، آسیب‌پذیری کودکان در
برابر اختلال‌هایی
نظیر اضطراب، مشکلات رفتاری و آسیب روان‌شناختی منجر خواهد شد (شکوهی یکتا، پرند
و درگاهی، 1395).
در باب علت‌شناسی این مشکلات،
عوامل زیادی مطرح شده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ناتوانی والدین در مدیریت رفتار کودک و تعامل منفی
والد ـ کودک اشاره کرد. برخی از متخصصان معتقدند که اکثر مشکلات رفتاری کودکان
منعکس‌کننده
شرایط پیچیده بین فردی اعضای خانواده به‌ویژه والدین می‌باشد. به عبارت دیگر، وجود مشکلات
رفتاری در کودکان نشان‌دهنده روابط معیوب اعضای خانواده با یکدیگر و با روش تربیتی
نادرست والدین و تعاملات معیوب آنان با فرزندان ارتباط تنگاتنگی دارد (طهماسیان،
1375). اگر والدین مشارکت خوبی با فرزندان خود نداشته باشند و بر کار آن‌ها به‌طور مناسب نظارت
نکنند، طبیعی است که این ضعف در ایفای نقش و ابعاد والدگری با افزایش مشکلات
رفتاری کودکان رابطه مستقیم دارد (ساطوریان و همکاران، 1395).
در حقیقت، بین تعامل
والد - کودک با سازگاری عاطفی و رفتاری کودک در اوایل کودکی، اواسط کودکی و
نوجوانی رابطه وجود دارد. از کیفیت تعامل اغلب به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌ای برای مشکلات رفتاری کودکان می‌توان استفاده کرد
(ساطوریان و همکاران، 1395). کاهش رابطه مثبت والد و کودک بر طبق نظر پژوهشگرانی
مانند استونز (1984) از آگاهی کمِ مادران در زمینه مهارت ارتباط برقرار کردن با
کودک ناشی می‌شود.
یافته‌های
استونز (1984) نشان داد که برنامه‌های آموزشی را از این لحاظ که سبب افزایش آگاهی می‌شوند می‌توان به‌عنوان روشی مؤثر در
بهبود مراقبت از کودک و افزایش تعامل با کودک در نظر گرفت (ابارشی، 1388).
بنابراین، روش مداخله
اولیه که شیوه فرزندپروری والدین را هدف قرار دهد، در زمره روش‌های بسیار مؤثر در
پیشگیری از اختلالات مزمن رفتاری است. آموزش کسانی که بیشترین زمان را با کودک می‌گذرانند و بیشترین
تأثیر را بر او دارند، احتمال کاهش رفتارهای نامناسب را در کودک افزایش می‌دهد (جلالی و
همکاران، 1387).
شیوه فرزندپروری مثبت
شامل چهار مهارت مهم است که در این مقاله صرفاً به مهارت اول (رابطه والد ـ کودک)
پرداخته می‌شود.
سایر مهارت‌ها
فهرست‌وار
در زیر آمده‌اند:
• مهارت تقویت روابط کودک و والدین
• مهارت تشویق رفتارهای مطلوب در کودکان
• مهارت آموزش رفتارهای جدید به کودک
• کنترل بدرفتاری‌های کودکان (طالعی، طهماسیان و وفایی،
1390).
رابطه والد ـ کودک،
شامل ترکیبی از رفتارها، احساسات و انتظارات منحصربه‌فردی است که بین والدین و فرزندان وجود
دارد (ساطوریان و همکاران، 1395).
الگوی تعامل والد ـ
کودک برای رشد مطلوب کودک، که ویجیل و هاو، فرولیچ (2004) ارائه کرده‌اند، عبارت است از
توجه به کودک و هر آنچه متعلق به اوست، توجه به بازی کودک، صحبت کردن با او و توجه
به هرآنچه کودک با آن درگیر است، تماس با کودک و هرآنچه متعلق به اوست، لمس کردن
کودک یا تماس با او و اشیای او هنگام بازی و تعامل با کودک و ارتباط کلامی در حالت‌های مختلف والد با
کودک (زارع و همکاران، 1395).
تعامل مثبت با کودک
شامل مؤلفه‌های
1. صرف زمان پرمحتوا با کودک، 2. صحبت کردن با کودک، 3. نشان دادن عواطف، و 4.
محبت جسمانی است که راهکارهای اجرای درست آن‌ها در نمودار 1 به‌طور خلاصه آمده است.
بازی از آنجا که می‌تواند بر جسم و روان
کودک تأثیرگذار باشد و همین‌طور بر نحوه ارتباط والد با کودک نیز مؤثر واقع شود (حسن‌آبادی، اصغری و نکاح
و طبیبی، 1391). یکی از بهترین روش‌های برقراری ارتباط با کودک است. بازی وسیله‌ای طبیعی برای بیان و
اظهار وجود کودک است. فرایند بازی به کودک اجازه می‌دهد که تجارب و تمایلات تهدیدکننده خویش
را آشکار سازد (وتینگتون و همکاران، 2008). همچنین، بازی به علت نقش مرکزی در رشد
کودک سالم و به‌عنوان
شکلی از ارتباط، به خانواده فرصت منحصربه‌فرد ارتباط با کودک و درک احساسات
انگیزه‌ها،
دریافت‌ها
و افکار و رفتار او را می‌دهد. نیز افکار درونی کودک را با دنیای خارجی او ارتباط می‌دهد و باعث می‌شود که بتواند اشیای
خارجی را تحت کنترل درآورد (ایزدی‌فرد، صبحی، ارجمندنیا، 1396).
یکی دیگر از روش‌های برقراری ارتباط
با کودک، قصه‌گویی
است. قصه‌گویی
می‌تواند
نوعی ارتباط دوطرفه و عاطفی بین کودک و والد ایجاد کند و با افزایش حساسیت و در
دسترس بودن والد، که خود را به شکل نزدیکیِ عاطفی و فیزیکی به کودک، برقراری
ارتباط کلامی با او و مهم‌تر از همه لذت بردن از بودن با کودک نشان می‌دهد، آرامش عاطفی
برای او به ارمغان آورد. قصه‌گویی والد ابزار ایجاد تعامل مثبت دونفره است که از طریق آن
کودک با تصویری از در دسترس بودن و پاسخ‌دهیِ والد روبه‌رو می‌شود.
قصه‌گویی به خودی خود
فعالیتی است که با فراهم کردن تجربه سرگرمی در بافتی از تخیل، عاطفه کودک را برمی‌انگیزد و فعالیت ذهنی
وی را تشریع می‌کند
(بتلهایم، 1976). در حقیقت، صرف زمان مقتضی برای فعالیت ساده‌ای چون قصه‌گویی، موقعیت صمیمانه‌ای فراهم می‌کند که طی آن، والد ـ
کودک همراه با هم روایت آشنا می‌شوند و به وقایع، واکنش‌های هیجانی نشان می‌دهند. در این فرایند،
والد در تجربه‌ای
مشابه با کودک سهیم می‌شود، فرصت پیدا می‌کند که با احساس و رفتار کودک هماهنگ
شود، در رابطه‌ای
متقابل به شکل اختصاصی به او توجه کند و پاسخ دهد (فراد و کلیک، 2011 به نقل از
شکوفه‌فرد
و همکاران، 1394).
منابع
1. ابارشی، زهره؛
طهماسیان، کارینه؛ مظاهری، محمدعلی؛ پناغی، لیلا. (1388). تأثیر آموزش برنامه
«روانی ارتقای رشد ـ اجتماعی کودک از طریق بهبود تعامل مادر ـ کودک» مادر بر خود
اثرمندی والدگری و رابطه و کودک زیر سه سال، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش در سلامت
روان‌شناختی،
3 (3)، 57 ـ 49.
2. ایزدی‌فرد، راضیه؛ صبحی، ناصر؛
ارجمندنیا، علی‌اکبر.
(1396). بررسی اثربخشی درمان تعامل والد ـ کودک در بهبود توجه پایدار دانش‌آموزان، مجله روان‌شناسی مدرسه، 6 (1)،
25 ـ 7.
3. شکوهی یکتا، محسن؛
پرند، اکرم؛ درگاهی، محبوبه. (1395). مداخله‌های پیشگیرانه خانواده‌محور: تأثیر بر روابط
والد ـ کودک و روش‌های تربیتی والدین، فصلنامه سلامت روانی کودک، 3 (2)، 63 ـ 55.
4. جلالی، محسن؛
شعیری، محمدرضا؛ طهماسیان، کارینه؛ پوراحمدی، الناز. (1387). تأثیر آموزش برنامه فرزندپروری
مثبت (P3)
بر کاهش علائم کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای، دو ماهنامه علمی ـ پژوهشی دانشور
رفتار/ دانشگاه شاهد، 16 (34)، 39 ـ 29.
5. طهماسیان، کارینه؛
موتابی، فرشته و دیگران. (1396). تحلیل وضعیت سلامت خانواده‌های ایرانی: مفهوم خانواده سالم، شناخت
ویژگی‌های
خانواده سالم ایرانی و عوامل آسیب‌زا از دیدگاه متخصصان، مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه،
15 (8)، 641 ـ 630.
6. ساطوریان، عباس؛
طهماسیان، کارینه؛ احمدی، محمدرضا. (1395). نقش ابعاد والدگری و رابطه والد ـ کودک
در مشکلات رفتاری درونی‌سازی‌شده و برونی‌سازی‌شده کودکان، 12 (48)، 705 ـ 683.
7. طالعی، علی؛
طهماسیان، کارینه؛ وفایی، نرگس. (1390). اثربخشی آموزش برنامه فرزندپروری مثبت بر
خوداثرمندی والدینی مادران، 7 (27)، 323 ـ 311.
8. زارع، حمید؛
طهماسیان، کارینه و دیگران. (1395). مشاهده الگوی تعامل مادران ایرانی در یک
موقعیت بازی با کودک، فصلنامه خانواده‌پژوهی، 12 (45)، 25 ـ 7.
9. شکوفه‌فرد، شایسته؛ مظاهری،
محمدعلی؛ طهماسیان، کارینه. (1394). اثربخشی قصه‌گویی مبتنی بر دلبستگی بر کاهش مشکلات
زمان خواب و بهبود رابطه کودک ـ مادر، روان‌شناسی تحولی: روان‌شناسان ایرانی، 11 (43)، 283 ـ 273.
10.
Wethington, H. R., Hahn, R. A., Fuqua-Whitley, D. S., Sipe, T. A., Crosby, A.
E., Johnson, R. L., & Task Force on Community Preventive Services (2008).
The effectiveness of interventions to reduce psychological harm from traumatic
events among children and adolescents: a systematic review. American Journal of
Preventive Medicine, 35(3), 287-313.