تردستی و ارتباط آن
با کلاس درس
تردستی یا شعبده‌بازی هنری قدیمی است. شیوه انجام آن چنین
است که فردی، با ترفندهایی، روی حواس بینندگان تأثیر می‌گذارد. فرد تردست کارهایی غیر معمول انجام
می‌دهد
که مخاطبان را به طرز چشمگیری شگفت‌زده می‌کند. این هنر احتمالاً از جذاب‌ترین و مرموزترین نمایش‌هایی است که می‌تواند ذهن تماشاگران را برای ساعت‌ها مشغول کند. همه تلاش تردست به آن معطوف
است که خاطره‌ای
به یاد ماندنی در ذهن تماشاگران بر جای بگذارد.
در واقع، هنر شعبده بازی
عبارت است از به کارگیری تکنیک‌هایی در علوم (مانند فیزیک، شیمی و ریاضی) و اجرای غیر متعارف این تکنیک‌ها با سرعتی بالا. اما آیا در کلاس درس هم
معلم قادر است با به‌کار‌گیری علوم مختلف، مانند یک تردست، توجه و
کنجکاوی دانش‌آموزان
را طوری برانگیزد که خاطره‌ای به یادماندنی در ذهن آن‌ها ثبت کند؟ آیا معلم می‌تواند همانند یک تردست شور و هیجانی در فراگیرندگان
ایجاد کند که همگی در ساخت و کشف دانش فعال شوند؟ اگرن ( 2014) یکی از متخصصان تدریس
با راهبرد تردستی، در پژوهشی دریافت، هنگامی که معلم مانند تردست عمل می کند، دانش‌آموزان چنان غرق یادگیری می‌شوند که نظیر آن در کمتر راهبردی از یادگیری تجربه می‌شود.
حال این پرسش برای معلمان
پیش می‌آید
که تدریس با راهبرد تردستی چیست و معلم چطور می‌تواند آن را در کلاس درس ایجاد کند؟ در پاسخ
باید گفت، این راهبرد بسیار ساده است. در واقع، هنگامی که معلم بتواند مجموعه‌ای از مسائل را بسیار سریع‌تر از حد معمول حل کند یا آزمایش‌هایی را برای دانش‌آموزان انجام دهد که نتایج آن با آنچه دانش‌آموزان پیش‌بینی می‌کنند متضاد باشد، وی راهبرد تردستی را در
کلاس درس اجرا کرده است. برای آنکه این نکته در ذهن خوانندگان روشن شود، در ادامه چند
مثال می‌آوریم.
در درس بخش‌پذیری اعداد صحیح می‌دانیم، اعدادی که رقم سمت راست آن‌ها زوج است، بر 2 بخش‌پذیرند، اعدادی که رقم راست آن‌ها 0 یا 5 است بر 5 بخش‌پذیرند و اعدادی بر 3 بخش‌پذیرند که مجموع ارقام آن‌ها بر 3 بخش‌پذیر باشد. اگر معلمی بخواهد به شیوه معمول
این مبحث را آموزش دهد، این قوانین را با روش سخنرانی برای دانش‌آموزان شرح می‌دهد و چند مثال روی تخته می‌نویسد. در واقع، با این روش، این اطلاعات
به صورت مستقیم در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرند که هیجان‌انگیز هم نیست.
اما اگر مبحث به شیوه تردستی آموزش داده شود، توجه
دانش‌آموزان
را به خود جلب می‌کند
و همگی با لذت به معلم گوش می‌دهند. به این ترتیب که معلم اعدادی زوج (اعدادی را که بر 2 بخش پذیرند)، اعدادی را
که بر 5 بخش‌پذیرند
و اعدادی را که بر 3 بخش‌پذیرند، روی کارت‌هایی می‌نویسد (اگر این اعداد بزرگ‌تر باشند، مثلاً چهار یا پنج رقمی باشند،
جذاب‌تر
می‌شود).
حال از یک دانش‌آموز می‌خواهد یکی از کارت‌ها را به تصادف انتخاب کند. در این حالت، معلم
در کمتر از یک ثانیه می‌تواند بگوید این عدد بر کدام یک از اعداد2، 5 یا 3 بخش‌پذیر است. پس از آنکه پاسخ را به دانش‌آموزان اعلام کردید، از آن‌ها بخواهید پاسخ شما را امتحان کنند. یعنی
عدد را بر 2 یا 3 یا 5 تقسیم کنند و ببینند آیا پاسخ شما درست بوده است یا خیر؟
این روش، علاوه بر آنکه
در کلاس شور و هیجان ایجاد می‌کند، تمرین عمل تقسیم نیز هست. پس از مدتی که دانش‌آموزان تمرین تقسیم را انجام دادند، حتماً
از شما خواهند پرسید چطور می‌توانید به این سرعت جواب درست را پیدا کنید.
در این مرحله، اعدادی
را که در کارت‌ها
نوشته بودید، روی تخته بنویسید؛ به طوری که دسته اعدادی که بر 2 ، 3 و 5 بخش‌پذیر بودند، هر یک در ستونی قرار گیرند.
از دانش‌آموزان
بپرسید، آیا بین اعدادی که بر 2 بخش‌پذیرند، نکته مشترکی مشاهده می‌کنید؟ بین اعدادی که بر 5 و 3 بخش‌پذیرند چطور؟
با راهنمایی معلم، فراگیرندگان
به راحتی می‌توانند
قوانین مربوط به بخش‌پذیری
اعداد را کشف کنند. این شیوه، علاوه بر آنکه کنجکاوی و علاقه دانش‌آموزان را برمی‌انگیزد، موجب می‌شود برای کشف و ساخت دانش همه تلاش خود را
به کاربندند.
یکی از همکاران می‌گفت، زمانی در یک روستا تدریس می‌کردم. یک روز آفتابی دانش‌آموزان را به باغی نزدیک مدرسه بردم. (قبلاً
به یکی از دانش‌آموزان
گفته بودم یک طناب با خود بیاورد). نزدیک یکی از درخت‌ها رفتیم. از بچه‌ها پرسیدم به نظر شما چطور می‌توانیم ارتفاع این درخت را تعیین کنیم؟ بچه‌ها مدتی فکر کردند و اکثر آن‌ها گفتند باید یک چوب یا نیزه داشته باشیم
که ارتفاع آن را پیدا کنیم. یکی دیگر از دانش‌آموزان گفت، من یک تکه طناب برمی‌دارم و از درخت بالامی‌روم. از آن بالا طناب را آویزان می‌کنم. یکی از بچه‌ها باید آن را بگیرد و به سطح زمین مماس
کند. طول طناب ارتفاع درخت را مشخص می‌کند. دیگر پاسخ‌ها نیز شبیه یکدیگر بودند.
من به آن‌ها گفتم می‌توانم با یک خط‌کش30 سانتی‌متری طول درخت را تعیین کنم. دانش آموزان
بسیار شگفت‌زده
شدند و طوری به من نگاه کردند که گویی می‌خواهم شعبده بازی کنم. پس از آنکه پاسخ را
به دانش‌آموزان
دادم، آن‌ها
نیز با یک چوب بلند ارتفاع درخت را به دست آوردند. پاسخ‌ها تقریباً یکسان بودند.
دانش‌آموزان همه اصرار می‌کردند رازم را به آن‌ها بگویم. گفتم، درس دیروز درباره تناسب
را به خاطر بیاورید؟ من از همان درس برای پیدا کردن ارتفاع این درخت استفاده کردم.
وقتی که خط‌کش
را روی زمین قرار دهیم، سایه‌ای از آن ظاهر می‌شود. از دانش‌آموزان خواستم طول سایه
خط‌کش
را اندازه بگیرند. سپس گفتم این درخت نیز سایه دارد. طول سایه درخت را نیز اندازه بگیرید.
اگر فرض کنیم طول سایه درخت و خط‌کش به نسبت ارتفاع آن‌هاست، می‌توانیم یک تناسب بنویسیم که یک جزء آن (طول درخت) مجهول است. در این صورت، به راحتی
می‌توانیم
طول درخت را پیدا کنیم. در واقع،
این همکار بدون آنکه نام راهبرد تدریس با شیوه تردستی را بداند، از آن استفاده کرده
است.
معلمان علوم تجربی می‌توانند از شیوه تدریس با راهبرد تردستی بهره
خوبی ببرند. بسیاری از قوانین فیزیک و شیمی را می‌توان طوری استفاده کرد که نتیجه‌ای غیر‌قابل پیش‌بینی ایجاد کند. برای مثال، می‌توانید در یک لیوان آب، مقداری شکر یا قند بریزید و آن را هم بزنید. از دانش‌آموزان بپرسید، چگونه می‌توان قند حل شده را به آب بازگرداند؟ شاید بسیاری از آن‌ها پاسخ دهند این کار امکان‌پذیر نیست، اما شما می‌توانید با اضافه کردن چند قطره پرمنگنات،
شکر حل شده را به آب برگردانید! از علت این عمل از دانش‌آموزان سؤال کنید و مسئله را به بحث بگذارید.
(برای تماشای این آزمایش می‌توانید به آدرس زیر مراجعه کنید):
https://www.aparat.com/v/d7ziU
شکل ۱
یکی دیگر از آزمایش‌های جالبی که معلم می‌تواند انجام دهد، آن است که بدون آنکه دانش‌آموزان متوجه شوند، کمی نمک روی قالبی از
یخ بریزد. پس از آنکه یخ کمی ذوب شد، یک رشته نخ روی قالب یخ قرار دهد. پس از یک تا دو دقیقه، نخ به قالب می‌چسبد و معلم می‌تواند آن را بلند کند. دانش‌آموزان بسیار تعجب خواهند کرد که چطور یک
رشته نخ باریک می‌تواند
قالب یخ را بلند کند.
نحوه انجام برخی آزمایش‌های جالب را که برای دانش‌آموزان شگفت‌انگیزند، می‌توانید در نشانی زیر ببینید:
https://www.aparat.com/v/sCGSZ
https://www.didestan.com/video/q8dDNQa8
شکل ۲
جمع‌بندی
به طور کلی، تدریس با راهبرد تردستی، انجام دادن یک عمل با سرعتی چشمگیر توسط
معلم یا انجام عملی متضاد با تجربه‌های قبلی دانش‌آموزان است. این روش مهارت‌های شناختی و تفکر کودکان، و ارتباط اجتماعی
در کلاس درس را تقویت می‌کند. معلم می‌تواند برای تقویت قوه تخیل و خلاقیت فراگیرندگان نیز از آن استفاده
کند.
طراحی فعالیت‌های یادگیری با راهبرد تردستی، علاوه بر
آنکه توجه و علاقه دانش‌آموزان را به درس بیشتر می‌کند، دیدگاه دانش‌آموزان را نسبت به پدیده‌های اطراف عوض می‌کند. در واقع، هنگامی که دانش‌آموزان با رخدادی خلاف انتظار مواجه می‌شوند، برای کشف قوانین علمی و بازسازی تجربه‌های پیشین خود بیشتر راغب می‌شوند. بسیاری از قوانینی را که در ریاضی
و علوم به دانش‌آموزان
تدریس می‌شوند،
می‌توان
به گونه‌ای
آموزش داد که جذاب و هیجان‌انگیز باشند. معلم می‌تواند از دانش‌آموزان بخواهد برخی از آزمایش‌های ساده در درس علوم تجربی را که نتایجی غیر قابل انتظار دارند، در منزل
انجام دهند. برای مثال،
می‌تواند
از دانش‌آموزان
بخواهد با آزمایشی تعیین کنند، آب گرم زودتر یخ می‌زند یا آب سرد؟ دانش‌آموزان حتماً شگفت زده خواهند شد وقتی دریابند
آب گرم زودتر از آب سرد یخ می‌زند. از دانش‌آموزان بخواهید تجربه‌های خود را یادداشت کنند و با سایر دوستانشان
در کلاس به اشتراک بگذارند.
منابع
1. Ogren, K. (2014). Why Magic is an Effective Teaching
Strategy, A project submitted in partial fulfillment of the requirements foe
the degree of master of education, university of Victoria, Department of
curriculum and instruction.
2. https://www.aparat.com/v/d7ziU
3. https://www.aparat.com/v/sCGSZ/