درس گفت و گو و جای خالی آن در مدرسه ها

فاطمه نوری راد

۱۳۹۸/۰۲/۱۴

«رایزنی کنید تا اندیشه صواب پدید آید

و نظرات را همانند به هم زدن مَشک برای گرفتن کره،

به هم زنید تا آرای صحیح و استوار حاصل آید.¹»

امام علی (علیه‌السلام)، شرح غرر‌‌الحکم، ج2: 266

خوب است کمی به روابط میان فردی و تعاملات خود بیندیشیم. آخرین باری که به حرف‌های شما گوش کرده‌‌اند، کی بود؟ به زمانی بیندیشید که چند تن را در حال صحبت درباره مسئله‌‌ای دشوار مشاهده کرده‌اید. گفت‌وگوی آن‌ها چگونه پیش رفت؟ آیا توانستند عمق مطالب یکدیگر را بشکافند؟ آیا به تفاهمی مشترک دست یافتند که ماندنی باشد؟ یا اینکه افرادی چوبی و مکانیکی بودند و هر یک فقط درباره نگرانی‌ها و احساسات خود واکنش نشان می‌دادند و صرفاً آن را مدنظر قرار می‌دادند؟ یا اینکه تنها آنچه را موافق نظرات از قبل شکل‌گرفته خودشان بود می‌شنیدند؟ ما با وجود نیت خیرمان، اکثراً در طول گفت‌وگو، منتظر اولین فرصت هستیم که عقاید خود را اظهار کنیم و هنگامی که بحث داغ می‌شود، آهنگ گفت‌وگوهایمان شبیه جنگ مسلحانه خیابانی می‌شود.

آتش این نوع تعاملات و کنش‌های فردی به خرمن سکون و روزمرگی دنیای معاصر نیز تسری یافته است. اگر اندکی به اخباری که روزانه از سراسر جهان می‌شنویم، بیندیشیم، درمی‌یابیم که پدیده‌‌های شومی چون داعش، طالبان و جنگ‌های منطقه‌ای، آتش زدن مساجد در فرانسه و اسید‌پاشی محصول همین دنیای مدرن است. اما چرا در آستانه هزاره سوم، تأکید بر هویت خویشتن، باید با نفی هویت‌های دیگر قرین باشد؟ آیا جوامع ما، تنها به دلیل تفاوت در دین، زبان، ملیت و عقیده انسان‌هایی که در آن زندگی می‌کنند، تا ابد گرفتار تنش‌ها و فوران خشونت‌های مرگبار، از حمله‌های انتحاری تا نسل‌کشی خواهند بود؟ قطعاً نمی‌توان نقش دولت‌های سرکوبگر و استعمار‌طلب را در این اتفاقات نادیده گرفت، اما به‌نظرم این همه اختلاف و حتی بحران در جهان، بیشتر از آنکه ناشی از نقطه‌نظرات متفاوت باشد، از ناتوانی انسان‌ها در اجرای صحیح گفت‌وگو و رسیدن به تفاهم نشئت می‌گیرد.

اما حلقه گم‌شده در گفت‌وگو‌های ما چیست؟ آیا یک ویژگی‌ ذاتی از خرد و حکمت است که فقط در برخی از ما یافت می‌شود یا ناشی از آن است که نمی‌دانیم چگونه با هم بیندیشیم وگفت‌وگو کنیم؟

البته می‌دانم، واقع‌بینانه نیست از همه انسان‌ها انتظار داشته باشیم یک‌شبه عادات کلامی خود را تغییر دهند، اما مهم است تلاشمان را، هرچند کم، برای گسترش فرهنگ گفت‌وگو به کار گیریم.

ما به‌عنوان معلمان جامعه می‌توانیم وقتی هر چند کوتاه را به گفت‌وگو در کلاس اختصاص دهیم. آموزش‌‌و‌پرورش مبتنی بر گفت‌وگو، بر چگونگی تفکر، رفتار، سخن گفتن و فرایند مشارکت و همکاری گروهی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد. در گفت‌وگو، دانش‌آموزان می‌توانند به بازاندیشی تفکر، شرایط، دانش و جامعه خویش بپردازند.

برای دست‌یابی به آموزش رهایی‌بخش، نقش اساسی معلم شکستن سکوت دانش‌آموزان است. در یک کلاس آموزشی، دانش‌آموزان باید قدرت به چالش کشیدن فرضیه‌های دیگران را داشته باشند و بتوانند به کندوکاو درباره روابط موجود بین جامعه، کلاس و محتوای مورد مطالعه بپردازند. آن‌ها باید قدرت بازبینی دانش و شناخت خود را داشته باشند و بتوانند اندیشه خود را گسترش دهند و آن را دوباره بنویسند.

کودکان امروز در شکل‌گیری جامعه فردا نقش کلیدی ایفا می‌کنند و می‌توانند هنجارها و ناهنجاری‌های اخلاقی و رفتاری را از نهادهای کوچک‌تری چون خانواده و مدرسه به بستر جامعه منتقل کنند و در آینده، این‌گونه رفتارها را در نهاد خانواده خود بازتولید کنند. کودکان بزرگ‌ترین سرمایه هر کشور به حساب می‌آیند و در واقع ثروت یک ملت و نیز کیفیت زندگی جوامع در چند دهه آینده، به میزان سرمایه‌گذاری و نوع تربیت فرزندان آن جامعه بستگی دارد. کودکی که بیاموزد چگونه بیندیشد، برای نظرات خود دلیل بیاورد، ایده‌های دیگران را بشنود و به ‌آن‌ها احترام بگذارد، در بزرگ‌سالی، زمانی که در عرصه اجتماع بار مسئولیتی را تقبل می‌کند، می‌تواند انسانی عمیق، متفکر، خردمند و منطقی باشد و صحیح و دقیق قضاوت کند. همچنین، بسیار مهم است که کودکان، نظرات دیگر، از جمله نظرات دوستان و اطرافیان خویش را بشنوند. این امر شامل دیدگاه‌های مذهبی، اخلاقی و سیاسی نیز می‌شود و برای این نوع درک، زمینه‌ای بهتر از گفت‌وگوی توأم با احترام وجود ندارد. در واقع، درک تفاوت‌ها، بخشی از وظیفه مدرسه‌های دنیای امروز است. تربیت شهروندانی که بتوانند مسائل اجتماع مردم‌سالار را با ذهنی خلاق و نقاد بررسی و در عرصه‌های گوناگون مشارکت کنند، از اهداف آموزش‌ گفت‌وگو محور است.

جامعه متکثر و متنوع کنونی، با خرده‌ فرهنگ‌ها و گرایش‌های فکری متفاوت، بیش از هر زمان دیگری به گفت‌وگو نیاز دارد، چرا که به‌صورت اجزای تکه‌تکه‌ای درآمده و شکاف عمیقی میان افراد، در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی، مذهبی، علمی و هنری به ‌چشم می‌خورد. آموزش گفت‌وگو از جمله سازوکار‌هایی است که به مساعد شدن زمینه پذیرش همگانی آن کمک می‌کند و این وظیفه بر عهده کسی نیست جز من و شمای معلم. اگر امروز ما صدای کودکانمان را بشنویم، فردای آنان زیباتر خواهد بود.

«وقتی دریچه‌های ادراک بازتر شوند، همه‌چیز در نظر انسان آنچنان جلوه می‌کند که هست؛ بی‌پایان. اما انسان چنان خود را محصور کرده است که همه‌چیز را فقط از شکاف باریک غار خود می‌بیند»²