مقدمه
ادبیات، نمود اندیشه‌ها و احساسات و
عواطف شاعر یا نویسنده از رویدادها و حوادثی است که در دنیای پیرامون وی رخ می‌دهد و خود آن را
تجربه و احساس می‌کند
و به مدد ذوق هنری در قالب الفاظ رنگین و کلمات آهنگین به تصویر می‌کشد تا خواننده
شعر یا داستان را، در فضای فکری و عاطفی خود قرار دهد. در میان شاخه‌های ادبیات،
ادبیات آیینی جلوه و نمود خاصی به ادبیات بخشیده و بخش عمده‌ای از ادبیات
معاصر را این نوع ادبیات به خود اختصاص داده است. ادبیات آیینی پس از پیروزی
انقلاب اسلامی، یکی از گسترده‌ترین
حوزه‌های
تفکر و اندیشه را فرا روی همگان قرار داده است. «ادبیات آیینی شیوه حرکت و سلوک را
بیان [می‌کند]
و نشان می‌دهد.
این ادبیات بهترین روش‌ها
و دقیق‌ترین
فوز و فلاح و صلاح را نشان می‌دهد.
چرا که ادبیات آیینی تصویر زیبای انسان‌های آسمانی است که با سرانگشت روشن
خویش راه حرکت از خاک تا افلاک را نشان می‌دهند» (محدثی خراسانی، 13:1388).
آشناسازی نسل‌های
بعد با توصیف شخصیت و طرح فضایل نبوی، علوی، فاطمی و دیگر پیشوایان تا آخرین آفتاب
پنهان امامت، حتی شئون یاران و اصحاب و پیوستگان این خورشیدهای غروب‌ناپذیر، ادبیات
آیینی را سامان می‌دهد.
سوگ‌ها
و مدیحه‌ها،
ترسیم مظلومیت و غربت و رنج‌های
این بزرگواران در طول تاریخ و شناساندن آنان در هیئت اسوه و قدوه، رسالت ادبیات
بارور آیینی است. بازتاب این آشنایی و شناخت، جامعه را از تأثیرات مثبت روحیه
ازخودگذشتگی برخوردار می‌کند
و امکان بهره‌مندی
از ذخایر معنوی و آثار وجودی فرهنگ معنوی را میسر می‌سازد. در این
مسیر، بی‌گمان
باید یکی از مهم‌ترین
دغدغه‌های
برنامه‌ریزان
و نویسندگان کتاب‌های
درسی، ارائه درست مفاهیم ادبیات آیینی باشد؛ زیرا این نوع ادبیات دارای شأن و قدری
است و می‌بایست
جایگاهی مناسب در فرهنگ و تاریخ کشور عزیزمان داشته باشد. درک این جایگاه رفیع و ماندگار
ساختن آن برای نسل حاضر و آیندگان رسالت سنگین مؤلفان کتاب‌های درسی به‌ویژه کتاب‌های فارسی است؛
زیرا کتاب‌های
درسی بهترین ابزار برای انتقال تعالیم دینی، باورهای ارزشی و ذکر نکات ارزشمند از
زندگانی بزرگان دین هستند. لذا در این تحقیق به بررسی کمیت تحلیل مباحث ادبیات
آیینی در کتاب‌های
فارسی دوره اول متوسطه با نمودار درصدی در هر کتاب پرداخته‌ایم.
1. فارسی پایه هفتم دوره اول متوسطه:
1.1. درس اول: (صفحه 12، 13 و 14) ـ 22 بیت
«زنگ آفرینش»
صبح یک روز نوبهاری بود
روزی از روزهای اول سال
بچه‌ها در کلاس جنگل سبز
جمع بودند دور هم خوشحال
1.2.
درس دوم: (صفحه 19 و 20) ـ 29سطر
«چشمه معرفت»
در یکی از سال‌های نوجوانی که
کنجکاوی خستگی‌ناپذیری
داشتم، برای فراگرفتن و فهمیدن و به‌ویژه
برای کشف کردن، سری به طبیعت روستا زدم.
با نگاه‌های کنجکاوانه و تشنه، به درس بزرگ طبیعت
می‌نگریستم.
چشم می‌دادم،
دل می‌دادم
و روحم چنان غرق فهمیدن بود که از هیجان می‌لرزید....
1.3.
درس هشتم: (صفحه 82 و 83) ـ 25 سطر
«شوق خواندن»
علامه محمدتقی جعفری از همان کودکی کنجکاو و
دقیق بود. همراه دایی و برادرش به دامن طبیعت می‌رفت. طبیعت را دوست
داشت و می‌کوشید
از زیبایی‌های
آن لذت ببرد. او، گاه دقایقی طولانی به یک گل خیره می‌شد و نشاط عجیبی
احساس می‌کرد.
1.4.
درس یازدهم: (صفحه 113) ـ 6 بیت
«رستگاری»
تو را دانش و دین رهاند درست
در رستگاری ببایدت جست
چو خواهی که یابی ز هر بد رها
سر اندر نیاری به دام بلا
1.5. درس دوازدهم: (صفحه 114، 115 و 117) ـ 25
سطر
«اسوه نیکو»
پیامبر گرامی اسلام، محمدبن عبدالله(ص)، در
آداب و رفتار و اخلاق، اسوه عالمیان است. آنچنان که خداوند مهربان در قرآن کریم می‌فرماید: «به
درستی که رسول خدا(ص) برای شما، اسوه و نمونه نیکویی است.»...
1.6. درس هفدهم: (صفحه 174) ـ 7 بیت
«نیایش»
خداوندا، به حق نیک‌مردان
که احوال بدم را نیک‌گردان
مکن ما را از این درگاه، محروم
چو گنجشکان، مران ما را از این بوم
کل کتاب: 192 صفحه
صفحات اختصاصیافته به ادبیات
آیینی: صفحه 114 سطر12
(7 صفحه نثر و 79 سطر ـ 5 صفحه نظم و 35 بیت)
2. فارسی پایه هشتم دوره اول متوسطه:
2 .1.
درس اول: (صفحه 12 و 13) ـ 25بیت
«پیش از این‌ها»
پیش از این‌ها فکر می‌کردم خدا
خانه‌ای دارد میان ابرها
مثل قصر پادشاه قصه‌ها
خشتی از الماس و خشتی از طلا
پایه‌های برجش از عاج و بلور
بر سر تختی نشسته با غرور
2.2. درس دوم: (صفحه 16، 17، 18 و 19) ـ 44 سطر
«خوب جهان را ببین»
اگر اندیشه‌ات را به‌کارگیری تا
بتوانی به راز آفرینش پی ببری، دلایلی روشن به تو خواهند گفت که آفریننده مورچه
کوچک، همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست.
2 .3. «صورتگر ماهر» (صفحه 20) ـ 5 بیت
راستی را کس نمی‌داند که در فصل
بهار
از کجا گردد پدیدار، این همه نقش و نگار
عقل‌ها حیران شود کز خاک تاریک نژند
چون برآید این هم گل‌های نغز کامکار
2 .4. درس چهارم: (صفحه 42) ـ 4 بیت
«شرح انتظار»
چه روزها که یک به یک غروب شد، نیامدی
چه بغض‌ها که در گلو رسوب شد، نیامدی
خلیل آتشین سخن، تبر به دوش بت‌شکن
خدای ما دوباره سنگ و چوب شد، نیامدی
2 .5. درس یازدهم (صفحه 86) ـ10 بیت
«شیر حق»
از علی آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان منزه از دغل
در غزا بر پهلوانی دست یافت
زود شمشیری برآورد و شتافت
2 .6. درس سیزدهم (صفحه 95) ـ 9 بیت
«یاد حسین(ع)»
شد چنان از تف دل کام سخنور تشنه
که ردیف سخنش آمده یک سر، تشنه
خشک گردید هم از دود دل و دیده، دوات
خامه با سوز، رقم کرد به دفتر تشنه
2 .7.
درس هفدهم (صفحه 125) ـ 4 سطر
«نیایش»
الهی جانب من کن نگاهی
مرا بنما به سوی خویش راهی
نگاهی کن که رو آرم به سویت
رهی بنما که جاگیرم به کویت
کل کتاب: 152 صفحه
صفحات اختصاصیافته به ادبیات
آیینی: 11 صفحه 102 سطر
(4 صفحه نثر و 44 سطرـ 7 صفحه نظم و 58 بیت)
3. فارسی پایه نهم دوره اول متوسطه:
3 .1. درس اول (صفحه 13) ـ 12 بیت
«آفرینش همه تنبیه خداوند دل است»
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
این همه نقش عجب، بر در دیوار وجود
هر که فکرت نکند، نقش بود بر دیوار
3 .2. درس دوم: (صفحه 17، 18 و 19) ـ 28 سطر
«عجایب صنع حق‌تعالی»
بدان که هر چه در وجود است، همه صنع خدای تعالی
است. آسمان و آفتاب و ماه و ستارگان و زمین و آنچه بر وی است، چون کوه‌ها و بیابان‌ها و نهرها و
آنچه در کوه‌هاست،
از جواهر و معادن و آنچه بر روی زمین است، از انواع نباتات و آنچه در بر و بحر
است،...
3.4. درس دوازدهم: (صفحه 98 و 100) 17 سطر
«پیام‌آور رحمت»
ای ابوذر، خداوند متعال به سیمای ظاهر و دارایی‌ها و گفته‌هایتان نمی‌نگرد؛ بلکه به
دل‌ها
و کردارتان می‌نگرد.
ای ابوذر، هیچ چیز را پیش از پنج چیز غنیمت
شمار:
جوانی‌ات پیش از فرا رسیدن پیری، تندرستی‌ات را پیش از
بیماری...
4.3. الف. درس سیزدهم: (صفحه 105) ـ 6 بیت
«آشنای غریبان»
چشمه‌های روشن تو را می‌شناسند
موج‌های پریشان تو را می‌شناسند
پرسش تشنگی را تو آبی، جوابی
ریگ‌های بیابان تو را می‌شناسند
ب. (صفحه 106) ـ 4 بیت
«میلاد گل»
میلاد گل و بهار جان آمد
برخیز که عید می کشان آمد
خاموش مباش زیر این خرقه
بر جان جهان، دوباره جان آمد
3 .5. درس چهاردهم: (صفحه 111، 112، 113 و 115)
ـ 1 بیت و 57 سطر
«پیدای پنهان»
مفضل، روزی در نزدیک مزار شریف پیامبر اکرم(ص)
نشسته بود که دید شخصی با یکی از دوستانش به آنجا آمده است و در ضمن صحبت‌هایش وجود خدا و
نبوت را رد می‌کند....
3. 6. درس هفدهم: (صفحه 146) ـ 6 بیت و 9 سطر
«نیایش»
بیا تا برآریم دستی ز دل
که نتوان برآورد فردا زگل
کریما، به رزق تو پرورده‌ایم
به انعام و لطف تو خو کرده‌ایم
خدایا، به من توفیق تلاش در شکست، صبر در
نومیدی، ایمان بی‌ریا،
مناجات بی‌غرور...
کل کتاب: 168
صفحات اختصاصیافته به ادبیات
آیینی: 13 صفحه 140 سطر
(9 صفحه نثر و 111 سطر ـ 4 صفحه نظم و 29 بیت)
نمودار شماره 4 میزان ادبیات آیینی در کل کتاب‌های فارسی دوره
اول متوسطه را نشان می‌دهد.
کل صفحات سه کتاب فارسی دوره اول متوسطه: 512
صفحات اختصاصیافته به ادبیات
آیینی 36 صفحه که از این 36 صفحه‌ای
که به ادبیات آیینی اختصاصیافته
است سهم نظم 16 صفحه و سهم نثر 20 است.
برای بررسی بهتر شاخص‌های کمّی ادبیات
آیینی در کتاب‌های
درسی، نمودارهای 1، 2 و 3 از کتاب‌های
فارسی دوره اول متوسط استخراج شده است. نگاهی گذرا به نمودار شماره 4 به خوبی نشان
می‌دهد
که در کتاب‌های
درسی ـ چه نظم و چه نثر ـ سهم ادبیات آیینی کمتر از شاخه‌های دیگر ادبیات
است و این نوع از ادبیات در مجموع، حدود 7/03 درصد کل حجم کتاب‌های فارسی دوره
اول متوسطه را به خود اختصاص داده است. توجه به نمودارهای فراوانی نشان می‌دهد ارائه متون
نظم و نثر ادبیات آیینی با توزیع منظم و یکنواختی صورت نگرفته است. از نظر حجم
مطالب در نظم و نثر کتاب فارسی پایه نهم دوره اول متوسطه از سایر کتاب‌ها پیشی گرفته
است؛ هرچند فقط حدود 7/03 درصد مطالبش به ادبیات آیینی اختصاص
یافته است. با توجه به نمودار شماره 5 که در مقابل نشان داده شده است، می‌توان بیان داشت
که سهم نظم حدود 13/3 درصد و سهم نثر حدود 3/90 درصد می‌باشد.
در کتاب‌های دوره اول متوسطه جمعاً حدود 355
سطر از کل کتاب‌های
فارسی این دوره به ادبیات آیینی مربوط می‌شود؛ این در حالی است که 234 سطر به
نثر و 121 سطر یا بیت به نظم اختصاص یافته است. به راستی روشن نیست برای تغییرات و
دگرگونی‌های
نامنظم و نبود توزیع مناسب، چه توجیهی می‌توان یافت. از نگاه کمّی، انتظار منطقی
آن است که مطالب این بخش در هر پایه تقریباً با یکدیگر متناسب باشند یا بتوان دلیل
قانع‌کننده‌ای برای آن
یافت. با بررسی کتاب‌های
فارسی دوره اول متوسطه با هدف بررسی سهم ادبیات آیینی در این کتاب‌ها به این نتیجه
رسیدیم که کتاب‌های
فارسی دوره اول متوسطه به تجدیدنظر کمّی و کیفی نیاز دارند. می‌توان با آوردن
اشعار و داستان‌های
زیادی که در رابطه با موضوعات آیینی، مذهبی و دینی نوشته شده یا کرامات و بزرگی‌های پیامبران و
معصومین(ع) در این کتاب‌ها،
کاری کرد که آیات وحی و بیانات الهی همانند آیینه‌ای فراروی
فرزندان این مرز و بوم باشند. هرچند تمامی افرادی که نام آن‌ها در میان
مؤلفان کتاب‌های
فوق آمده در زمینه ادبیات صاحب‌نظر
و از استادان برجسته زبان و ادب فارسی هستند و همت والایشان را در تدوین هرچه بهتر
این کتاب‌ها
به‌کار
برده‌اند،
اما آنچنان که دیدیم، هماهنگی و تناسب منطقی درگنجاندن متون مربوط به این نوع
ادبیات در کتاب‌ها
دیده نمی‌شود.
ازاین‌رو
پیشنهاد می‌شود
مؤلفان گرامی کتاب‌های
فارسی دوره اول متوسطه به درج مطالب بیشتری در زمینه ادبیات آیینی در تمامی پایه‌های تحصیلی توجه
مضاعف داشته باشند و از این نوع ادبیات در کتاب‌های فارسی بیشتر
استفاده کنند.
منابع
1. اکبری‌شلدره، فریدون و
دیگران. (1393). فارسی پایه هفتم
دوره اول متوسطه. چاپ دوم. تهران: اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
2. اکبری‌شلدره، فریدون و
دیگران. (1393). فارسی پایه هشتم دوره اول متوسطه. چاپ اول. تهران: اداره کل نظارت
بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
3. اکبری‌شلدره، فریدون و
دیگران. (1394). فارسی پایه نهم دوره اول متوسطه. چاپ اول. تهران: اداره کل نظارت
بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
4. محدثی‌خراسانی، زهرا.
(1388). شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.