اشاره
تألیف کتاب درسی
در هر موضوعی وظیفه‌ای است سترگ، به‌ویژه وقتی برای تَک‌تَک دانش‌آموزان یک کشور الزامی باشد و کتابی جایگزین
در دسترس نباشد. توصیفِ ویژگی‌های کتاب‌های نیکو برای آموزش زیست‌شناسی خود کاری دشوار است؛ اگرچه با
وجود وفور کتب برجسته و به‌روز در این باب به زبان انگلیسی،
قاعدتاً نیازی به ابداع دوباره چرخ و پی‌ریزی
کتاب درسی در انزوا نخواهد بود. کتاب زیست‌شناسی
پایه دوازدهم اما، چنین تصوری را به چالش می‌کشد. با توجه به تخصص نگارنده این سطور،
فقط به بررسی فصل 4 این کتاب می‌پردازم.
چگونه می‌توان کتاب تروتازه‌ای را به نقد کشید؟ به نظرم منطقی‌ترین رویکرد، قیاس این کتاب با آنچه پیش
از آن وجود داشت و نیز با کتبی درسی است که این کتاب از آنان به عنوان منابع یاد
کرده است.
در فهرست منابع
کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم منابعی
چون زیست‌شناسی کَمبِل و رِیوِن به
چشم می‌خورند و من سعی می‌کنم این معمای فصل چهارم کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم را با اتکا به همین
منابع و نیز کتابِ پیشینِ سال دوازدهم، حل کنم.
کتابِ پیشینِ
دوازدهم، یعنی زیست‌شناسی پیش‌دانشگاهی، دارای دو فصل بود که مستقیماً
به تبیین نظریه تکامل زیستی می‌پرداختند: فصل 4 و 5. این دو
فصل در دل بخشی تحت عنوان «گوناگونی و تحول جانداران»
قرار می‌گرفتند که خود تلاشی بود برای
ارائه تصویری کلی از پیدایش حیات و مبانی فرایندهای تکاملی و بوم‌شناختی. در کتاب تازه اما، ظاهراً فصل 4
به تکامل می‌پردازد؛ از این رو می‌نویسم«ظاهراً» که صرفاً با نگاهی به‌عنوان این فصل -«تغییر در اطلاعات وراثتی»-
به مخیله هیچ زیست‌شناسی خطور نمی‌کند که این فصل با چنین عنوانی به‌نوعی به بررسی نظریه تکامل می‌پردازد.
تفاوت رویکرد
نویسندگان کتاب جدید و کتاب پیشین در صفحه 54 عریان می‌شود؛ فصل 4 کتاب پیشین، همانند بسیاری
از روایت‌های تحسین‌برانگیز، پیدایش نظریه تکامل را با
دنبال کردن سفر کشتی بیگل و بینش مالتوس در باب رشد منابع غذایی در برابر رشد جمعیت
به خواننده معرفی می‌کرد؛ در حالی که در کتاب جدید
تمامی تاریخچه تکامل به مربعی تحت عنوان «بیشتر بدانید» رانده شده که در آن اندیشه‌های ابوریحان بیرونی، داروین و والاس
ذکر شده‌اند. غیر از غلط بودن این
دعوی (پاتریک مَتیو نظریه انتخاب طبیعی را پیش از داروین مطرح کرده بود و خود داروین
نیز از او در مقدمه چاپ ششم کتاب «منشأ گونه‌ها» یاد می‌کند)، کتاب جدید در مقایسه با فصل 4
کتاب پیشین، که به اثر عمیق اصول مبانی زمین‌شناسی چارلز لایل بر اندیشه داروین در پیشنهاد
قوانین عمومی برای تبیین جهان زنده می‌پردازد،
حتی حوصله بحث در باب چگونگی علم‌ورزی را ندارد، چه رسد به
«اتلاف وقت» برای توصیف چگونگی شکل‌گیری نظریه‌ای علمی.
در گفتار
دوم فصل 4، تحت عنوان «جمعیت در حال
تعادل»، مفاهیم مهمی چون «رانش دگره‌ای»، «شارش ژن»، «آمیزش غیرتصادفی»
و حتی «انتخاب طبیعی» فهرست‌وار و بدون توضیح قابل‌قبولی بیان می‌شوند. برخی توصیف‌های آن عملاً بی‌معنی هستند. به عنوان مثال، اثر آمیزش غیرتصادفی
بر تعادل جمعیتی که به سادگی با یک جدول قابل توضیح است، به گره‌ای کور بدل می‌شود. در توصیف انتخاب طبیعی بار دیگر به
«پادزیست‌ها» و مقاومت باکتری‌ها نسبت به این عوامل اشاره می‌شود، همانند ابتدای صفحه 53. چنین مثالی
از مقاومت باکتری را می‌توان، با ارائه یک یا دو
نمودار، به ابزاری برای توضیح تغییر فراوانی دگره‌ها در جمعیت و اثر انتخاب طبیعی تبدیل
کرد؛ اما این مثال دود می‌شود و به هوا می‌رود.
اگر نظری به
فصل تکاملی یکی از منابع کتاب جدید زیست‌شناسی
پایه دوازدهم، یعنی بیولوژی کَمبِل، بیفکنیم، بیشتر متعجب خواهیم شد. واحد 4 ویراست
11 کتاب کَمبِل سراسر به تکامل می‌پردازد و در طی 4 فصل مبانی
نظریه تکامل را تبیین می‌کند. قاعدتاً انتظار نمی‌رفت کتاب زیست‌شناسی دبیرستان چنین حجمی را به تکامل زیستی
اختصاص دهد؛ اما بررسی روش نویسندگان کَمبِل راه‌گشاست. در فصل 22، برای توضیح دیدگاه
داروین مبنی بر «پیدایش همراه با تغییر»، نویسندگان کَمبل، همانند کتاب زیست‌شناسی پیشین، از سفر بیگل و انتخاب
مصنوعی سود می‌برند و با تبیین انتخاب
مصنوعی در کلَم، بینش داروین را در رابطه با پدیدار شدن گونه‌ها توصیف می‌کنند. در همین فصل و باز هم همانند کتاب
پیشین، لَختی به ارائه شواهد موجود در تأیید نظریه تکامل گذرانده می‌شود. در فصل 23 مبانی ژنتیک جمعیت بیان
می‌شود و تعادل هاردی-واینبرگ،
که در کتاب جدید به گونه‌ای مبهم و بدون اشاره به
هاردی یا واینبرگ بیان می‌شود، بسط داده می‌شود. حتی اگر در تألیف کتاب تازه زیست‌شناسی 3، مسئله محدودیت کاغذ برای فصل 4
مطرح بود، می‌شد تمامی تعادل را در قالب این
یک تصویر نشان داد (شکل 1).
«رانش دگره‌ای» را نیز می‌شد به تبعیت از کَمبِل به شیوه‌ای واضح نشان داد و دست به دامان گوی‌های درون بطری نشد که به‌سختی قابل شمارش‌اند و بیشتر اثر گلوگاهی1 را به تصویر می‌کشند تا مفهوم عمومی «رانش دگره‌ای»
(شکل 2).
ضرورت نگارش ویراستی
تازه از کتاب درسی زیست‌شناسی چیست؟ عموماً ویراست‌های تازه کتب زیست‌شناسی عمومی، چون کَمبل و رِیوِن و
امثالهم، در هر ویراست مطالب را به شیوه‌ای
گویاتر و با مثال‌های واضح‌تر بیان می‌کنند. در خصوص فصل4 ویراست جدید کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم باید گفت که نه تنها
این فصل منعکس‌کننده کیفیت منابع خود نیست،
بلکه در قیاس با کتاب پیشین نیز چنین است. ساختار روایی این فصل بیشتر به جزوه‌ای براساس فصلی از یک کتاب درسی می‌ماند و همانند یک جزوه بدون هیچ نتیجه‌گیری منطقی به اتمام می‌رسد. با تأکید روزافزون بر مفهومی‌تر شدن مباحث زیست‌شناسی که در کشور ما نیز با رواج المپیاد
زیست‌شناسی برجسته‌تر شده، چنین فصل بی‌شاخ و دم و بی‌روحی در باب مهم‌ترین مبحث زیست‌شناسی نوین، زیست‌شناسی تکاملی، عمیقاً ناامید‌کننده است. دردناک اینکه دانش‌آموزان جایگزین رسمی برای این اثر
ندارند و باید برای فهم تکامل زیستی به ترجمه‌های کتاب‌های زیست‌شناسی عمومی فرنگی متوسل شوند.
فصول مرتبط با
تکامل زیستی در کتاب پیشین زیست‌شناسی به عنوان «مقدمه‌ای مبسوط بر شکل‌گیری نظریه تکامل» قلمداد شده بود که در
تضاد با چگونگی تدریس تکامل توسط همسایگان ما بود2. اگر هدف از نگاشتن
چنین فصلی در باب تکامل، همسان‌سازی ما با کشورهای همسایه،
چون عربستان سعودی و ترکیه بوده است، باید گفت که موفقیتی عظیم نصیب شده است.
پی‌نوشت‌ها
1.bottleneck
2. Elise
Burton. 2010. Science, Religion and the State: Teaching Evolution in the Middle
East. Honor’s Thesis, Department of Middle Eastern Studies, UC B
erkeley.
پاسخ بهمن
فخریان
در ارتباط با
نظر نگارنده مطلب فوق، چند نکته بیان می‌شود:
1. کتاب‌های درسی از منابعی مانند کمبل و ریون
به‌عنوان مرجع استفاده می‌کنند. ممکن است فقط یک شکل، یک خط یا
پاراگراف مطلب برداشت شده باشد. قرار نیست با رویکردی که کتاب مرجع نوشته شده است
کتاب درسی دانش‌آموزی تألیف شود.
2.کتاب‌هایی مثل کمبل و ریون با حجمی بیش از
1000 صفحه یک برنامه زیست‌شناسی عمومی را دنبال می‌کنند که ممکن است دانش‌آموزان یا دانشجویان بخش کوچکی از آن را
در یک ترم یا سال تحصیلی مطالعه کنند و در هیچ کشوری حتی نصف آن هم در طول دوران
تحصیل تدریس نشود.
3. اکثریت دبیران
زیست‌شناسی که کتاب پیش‌دانشگاهی
دوره قبل را در کلاس تدریس کرده‌اند به این نکته اشاره می‌کنند که مباحث مطرح شده در فصول 3 تا 5
برای معلم و دانش‌آموز چالش‌برانگیز بوده و سؤالاتی را در ذهن دانش‌آموزان ایجاد می‌کرد که بسیاری از دبیران پاسخگوی آن
نبوده و گاهی این چالش به خانواده‌ها و ... هم کشیده می‌شد.
4. هدف از فصل4
در مقدمه و ادامه آن به خوبی مشخص شده است و در یک جمله تغییر در اطلاعات وراثتی و
اثر آن بر فرد، جمعیت و گونه است. به اهداف جزئی این فصل در کتاب راهنمای معلم
اشاره خواهد شد.
سه گفتار این
فصل یعنی تغییر در ماده وراثتی- تغییر در جمعیت و تغییر گونه‌ها به‌صورت خلاصه و دانش‌آموز‌پسند نوشته شده و نتیجه‌گیری مناسبی هم دارد.
5. شورای
برنامه‌ریزی گروه و مؤلفان کتاب با
توجه به بازخوردهایی که در سال‌های گذشته از طرف دبیران-
اولیاء و سازمان‌های گوناگون به این دفتر رسیده
بود تصمیم به نوشتن این فصل را به این صورت گرفته‌اند و لزومی به بیان نظریه‌هایی که صحت و سقم آن‌ها نیز اثبات نشده است، ندیده‌اند؛ در عین حال که با مثال‌هایی به چگونگی ایجاد تغییر در جمعیت‌ها و گونه‌ها اشاره شده است. مثلاً در مورد انتخاب
طبیعی صحبت شده و مثال‌هایی از آن آمده که دانش‌آموز و دبیر شاهد آن هستند، مثل مقاوم
شدن باکتری‌ها.
6. دبیران و
اساتید زیست‌شناسی ممکن است با دید زیستی
خود بسیاری از نظریات را قبول داشته و به توضیح و تفسیر آن بپردازند؛ اما بسیاری
از افراد در جامعه ما که کتاب درسی را مشاهده می‌کنند این نظریات را جور دیگری تفسیر می‌کنند. بنابراین به نظر شورای برنامه‌ریزی گروه زیست لزومی به آوردن این نظریات
در کتاب درسی دوره متوسطه نیست و به اصطلاح سری که درد نمی‌کند را چرا با دستمال ببندیم.
7. اگر با وجود
این مطلب خلاصه در کتاب دانش‌آموز علاقه‌ای به آن نشان داد دبیران و اساتید آن‌ها را راهنمایی تا از منابع دیگر
استفاده کنند و اگر علاقه‌ای به مباحث زیست‌شناسی در سطح گسترده‌تر پیدا کرد در مقاطع بالاتر به‌ویژه در دانشگاه آن را ادامه می‌دهد.
8. در مورد
استفاده از منابع عمومی فرنگی که در مقاله به آن اشاره شده، درست است ما منابع
فارسی در بسیاری از زمینه‌ها کم داریم. اساتید محترمی
که زبان به نقد می‌گشایند همت نمایند از همین
منابعی که نام می‌برند استفاده و منابع فارسی
قابل استفاده برای دانش‌آموزان و دانشجویان را تولید
نمایند.
9. مسئله حجم
کتاب‌های درسی امروزه در همه
مجامع مطرح است و یکی از عوامل مهم محدود‌کننده
کتاب‌های درسی به‌ویژه در پایه دوازدهم است که دانش‌آموز در پایان سال با امتحان نهایی و
کنکور هم مواجه است. در کتاب‌هایی مثل کمبل و ریون چنین
محدودیتی ندارند یعنی اگر هر کدام از این کتاب‌ها به جای 2000 صفحه 5000 صفحه هم بنویسند
ایرادی به آن وارد نیست اما به کتاب‌های 124، 156 و 124 صفحه‌ای متوسطه دوم اعتراض است که چرا حجم
کتاب‌ها این‌قدر زیاد است. در حالی که بنده، شما و
بسیاری از همسالانمان کتاب‌های بیش از 250 صفحه‌ای زیست‌شناسی را خوانده‌ایم.
10. نویسنده
مقاله در خصوص همسان‌سازی با کشورهای همسایه پیش‌فرض‌های خود را ارائه کرده است. در ارائه
مطالب کتاب درسی نظرات افراد سازمان‌های کشور مورد توجه قرار می‌گیرد ولی دلیلی برای همسانی با کشورهای
همسایه وجود ندارد. در ضمن هدف فصل 4 بررسی نظریه تکامل هم نبوده است.
11. از آنجا که
رشته تخصصی نویسنده زیست‌شناسی تکاملی است چندان بعید
نیست که ایشان تمایل به پرداختن مشروح به تکامل در کتاب درسی داشته باشند ولی کتاب
زیست‌شناسی دوازدهم طبق چارچوب و
رویکرد طراحی‌شده برای آن، در حد ممکن به
تکامل پرداخته است.