روش تدریس با رویکرد حل مسئله
از روش‌های فعال تدریس است که در آن
دانش‌آموزان فرصت بیشتری برای تعامل
دارند. در روش‌های سنتی، دانش‌آموزان به جای آنکه نقش تولید کننده علم
را داشته باشند، مصرف‌کننده آن هستند. باید توجه کرد،
هنگامی که فراگیرنده، اطلاعات را بدون تحمل چالش و ابهام به دست آورده باشد، نمی‌تواند ارزش آن را درک کند و ذهن او خیلی
زود آن را به فراموشی می‌سپارد.
در رویکرد حل مسئله، هنر معلم آفرینش سؤال در ذهن فراگیرنده است. به عبارت دیگر، هدف اصلی برانگیختن کنجکاوی دانش‌آموز است، زیرا تنها در این حالت است که ذهن نه تنها در محیط کلاس، بلکه در
خارج از کلاس درس، ساعت‌ها درگیر تفکر و پیدا کردن راه
حل مسئله می‌شود. در این رویکرد، میزان موفقیت
تدریس در گروی میزان درگیر کردن ذهن دانش‌آموزان
برای استخراج اطلاعات جدید از اطلاعات قدیم است، در حالی که در شیوه سنتی، موفقیت
تدریس به میزان انباشتن اطلاعات در ذهن فراگیرنده بستگی دارد.
در رویکرد حل مسئله، ذهن کودک یک
لوح سفید نیست، بلکه هر دانش‌آموز با خود تجربه‌های متفاوتی را که از محیط کسب کرده
است، به کلاس می‌آورد. در رویکرد سنتی، مدرسه باید
بکوشد فراگیرندگان را برای زندگی آماده کند، حال آنکه در رویکرد حل مسئله، مدرسه بخشی از زندگی کودک تلقی می‌شود.
در رویکرد حل مسئله، تجربه‌های دانش‌آموزان، زیرساخت یادگیری تلقی می‌شود. به عبارت دیگر، تجربه‌های دانش‌آموزان می‌تواند به عنوان اهرمی برای یادگیری
استفاده شود. معلم باید توجه کند، کودکان بسیاری از تجربه‌ها را قبلاً کسب کرده‌اند، اما چون این یادگیری‌ها بدون حضور معلم بوده است، در برخورد
با پدیده‌های محیط، رفتار علمی پیدا
نکرده‌اند. به عبارت دیگر، در رویکرد
حل مسئله، فراگیرنده باید یاد بگیرد در مواجهه با رخدادهای اطراف تعمق و تفکر کند،
اطلاعاتی را که از محیط دریافت می‌کند ثبت و طبقه‌بندی کند و از آن‌ها نتیجه بگیرد و سپس برای حل مسئله
راهکار ارائه دهد.
دانش‌آموزی که رفتار علمی دارد، مهارت مشاهده‌کردن را آموخته است. این مهارت به فراگیرنده
کمک می‌کند بین اطلاعاتی که از محیط دریافت
می‌کند ارتباط برقرار کند، نتیجه‌گیری کند و در انتها مسئله را حل کند.
در این مورد، می‌توانیم به داستان کشف واکسن
آبله توسط ادوارد جنر (1823- 1749) اشاره
کنیم. جنر مشاهده کرد، افرادی که از گاو شیر می‌دوشند، پس از ابتلا به بیماری آبله گاوی،
دیگر هرگز به بیماری آبله دچار نمی‌شوند. در واقع، جنر دریافت، بین
دوشیدن شیر از گاو و مبتلا نشدن به بیماری آبله ارتباط وجود دارد. وی پس از بررسی
مشاهدات و آزمایش‌های مختلف، به کشف واکسن آبله
موفق شد.
باید توجه کرد، اطلاعات می‌تواند به اشکال مختلف دریافت و ثبت شود.
در شیوه سنتی، آموزش ثبت اطلاعات به متن محدود است، اما ثبت اطلاعات فقط به صورت
متن نیست. بلکه اطلاعات می‌تواند به صورت صوت، تصویر و فیلم
نیز ثبت شود. فراگیرندگان باید بتوانند اطلاعاتی را که مشاهده می‌کنند، به صوری به غیر از متن نیز ثبت و
سپس طبقه‌بندی کنند. با توسعه فناوری، این
امر کاملاً امکان‌پذیر شده است. برای مثال، برای
پی بردن به چگونگی رشد گیاه، دانش‌آموز می‌تواند گیاهانی با شرایط مختلف پرورش دهد
(مثلاً در نور کم ولی با کود، یا
در آفتاب ولی بدون کود) و به صورت روزانه از گیاه خود عکس یا فیلم بگیرد. پس از یک یا دو ماه، با کنار هم قرار دادن
عکس‌ها و فیلم‌ها، می‌تواند به چگونگی رشد گیاه پی ببرد. می‌توانید به دانش‌آموز بگویید به نظر شما این گیاه در تاریکی
باشد رشد بهتری دارد یا روشنایی؟ آیا هر گیاه دیگری این شرایط را داشته
باشد، به همین صورت رشد می‌کند؟ آیا نتیجه شما از این آزمایش با نتیجه دیگر
هم‌کلاسی‌های شما یکسان است؟
در رویکرد حل مسئله، معلم باید علاوه بر آنکه در
ذهن فراگیرندگان سؤال ایجاد می‌کند، ترس آن‌ها را از روبه‌رو شدن با چالش‌ها نیز بزداید. بسیاری از مواقع، هنگامی
که فراگیرندگان با مسئله‌ای چالش‌زا مواجه می‌شوند، ممکن است جرئت تفکر روی آن را
نداشته باشند. بسیاری از مواقع، وقتی از دانش‌آموزان سؤال کنید چرا به جای فکر کردن
پاسخ مسئله را از جایی پیدا و کپی می‌کنید،
در پاسخ می‌گویند: چون این مسئله سخت‌تر از آن است که من بتوانم آن را حل
کنم. لذا معلم باید با دلگرمی دادن و محبت، دانش‌آموزان را تشویق کند سختی چالش را تحمل
کنند. معمولاً پس از یک یا دو بار موفقیت از طریق تفکر و تحمل ابهامات و چالش‌های مسئله، تجربه کسب موفقیت چنان شور و
شعفی در دانش‌آموزان ایجاد می‌کند که احتمال آنکه برای یافتن حل مسئله
به سراغ کپی کردن بروند، بسیار ضعیف می‌شود.
در ادامه، مثالی از تدریس شناوری اجسام با رویکرد حل مسئله می‌آید تا خوانندگان با این شیوه تدریس بیشتر
آشنا شوند.
فرض کنید معلم قصد دارد مفهوم
شناوری اجسام را آموزش دهد. از دانش‌آموزان بپرسید، به نظر شما اگر
کسی شنا بلد نباشد، چطور می‌تواند روی آب شناور بماند و غرق
نشود؟ دانش‌آموزان ممکن است با توجه به تجربیاتی که
از محیط کسب کرده‌اند، پاسخ‌های متعددی ارائه دهند. این پاسخ‌ها را به صورت خلاصه روی تخته بنویسید.
(معلم می‌تواند ضمن آنکه پاسخ‌های دانش‌آموزان را بررسی می‌کند، به مهارت‌ها و تجربیاتی که آن‌ها از محیط کسب کرده‌اند نیز پی ببرد). سپس یک آزمایش ساده
انجام دهید. به این ترتیب که در دو لیوان آب، دو عدد پرتقال (یکی با پوست و دیگری بدون پوست) قرار دهید (شکل 1). چه اتفاقی می‌افتد؟ دانش‌آموزان چه چیزی را مشاهده می‌کنند؟
از دانش‌آموزان بپرسید، چرا پرتقال بدون پوست به
زیر آب رفت، ولی پرتقال با پوست روی آب شناور ماند؟ پوست پرتقال چه نقشی در این آزمایش دارد؟ به نظر شما، کسی که شنا بلد نیست می‌تواند پوشش خاصی به تن کند و روی آب
شناور بماند؟
دانش‌آموزان
با این آزمایش و توضیحات معلم، درمییابند که در واقع پوست پرتقال
نقش جلیقه نجات را برای آن‌ها دارد.
پس از آنکه دانش‌آموزان با مفهوم شناوری آشنا شدند، از
آن‌ها بپرسید آیا روش دیگری برای
شناورماندن در آب می‌شناسید؟
در آزمایش بعد، سه لیوان بردارید و درون آن‌ها آب بریزید. به لیوان اول آب بیشتری
اضافه کنید و یک تخم‌مرغ تازه را در آن قرار دهید.
چه اتفاقی می‌افتد؟ دانش‌آموزان مشاهده می‌کنند که تخم‌مرغ به ته لیوان می‌رود. حال از دانش‌آموزان بپرسید به نظر شما چکار کنیم که
تخم‌مرغ در لیوان شناور بماند؟ پاسخ‌های دانش‌آموزان به معلم نشان می‌دهد که هر یک چه تجربه‌هایی با محیط دارند. برای مثال، در یکی
از کلاس‌ها، دانش‌آموزی پاسخ داد، من در یک فیلم دیدم،
فردی داخل یک دریاچه نمک رفته بود و بدون آنکه شنا کند، در آب شناور مانده بود. شاید
اگر نمک به آب اضافه کنیم، این حالت برای تخم‌مرغ نیز پیش آید! به هر حال، در ادامه
آزمایش، در لیوان دوم دو قاشق نمک و در لیوان سوم چهار قاشق نمک بریزید و دو تخم
مرغ دیگر در آن‌ها قرار دهید. چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
دانش‌آموزان درمییابند، شناوری تخم‌مرغ به
میزان شوری آب بستگی دارد. در واقع، در لیوانی که شوری آن کمتر است، تخم‌مرغ ته‌نشین نمی‌شود، ولی روی آب هم شناور نمی‌ماند، ولی تخم‌مرغ در لیوانی که غلظت نمک در آن بیشتر
است، شناور می‌ماند. می‌توانید در مورد شناوری اجسام در دریاچه‌های نمک مانند دریاچه ارومیه نیز صحبت
کنید.
پس از این آزمایش، می‌توانید از دانش‌آموزان بخواهید وسایل مختلف را در آب
قرار دهند و میزان شناوری اجسام را با غلظت نمک بسنجند. از دانش‌آموزان بخواهید نتیجه آزمایش و مشاهدات
خود را یادداشت کنند و از آن عکس بگیرند. برای مثال، می‌توانند یک سوزن را در آب خالص و همچنین
در آب نمک قرار دهند و از نتیجه آن عکس بگیرند.
به دانش‌آموزان آموزش دهید همه موارد را (تعداد قاشق نمک، نوع ظرف و مقدار آب) را
یادداشت کنند. مشابه این آزمایش‌ها را می‌توانند در منزل نیز انجام دهند و از
آزمایشی که انجام داده‌اند عکس و فیلم تهیه کنند و به
سایر هم‌کلاسی‌های خود نشان دهند. برای مثال، از آن‌ها بخواهید این آزمایش را با سایر مواد
محلول در آب، مانند شکر نیز انجام دهند. آیا تفاوتی در شناوری اجسام در می‌یابند؟ همچنین، دانش‌آموزان می‌توانند آزمایش شناوری اجسام را با مایعاتی
غیر از آب، مثلاً سرکه، آزمایش کنند و نتایج
آزمایش را ثبت و در کلاس بحث و گفت‌وگو کنند.
جمع‌بندی
با توجه به مطالب فوق، باید در
نظر داشت، رویکرد حل مسئله فقط یک روش تدریس نیست، بلکه نگاهی کاملاً متفاوت به
تعلیم‌و‌تربیت است. در نگاه سنتی، به تجربه‌هایی که دانش‌آموزان با خود به کلاس درس می‌آورند، توجهی نمی‌شود، در صورتی که در رویکرد حل مسئله،
معلم باید از تجربه‌هایی که دانش‌آموزان در خارج از کلاس به‌دست می‌آورند، برای تدریس مطالب درسی بهره
ببرد. در رویکرد حل مسئله، هدف اصلی تقویت تفکر و جسارت بخشی به فراگیرندگان، برای
رویارویی با مسائل چالش‌زاست، در صورتی که در رویکرد
سنتی مدیریت یادگیری، اولویت با انباشتن هر چه بیشتر اطلاعات در ذهن است. در رویکرد
حل مسئله، دانش‌آموز همانند محقق به رخدادهای پیرامون خود می‌نگرد، آن‌ها را ثبت می‌کند و تلاش می‌کند ارتباط بین اطلاعاتی را که کسب کرده
است دریابد.
در پایان، خاطر نشان می‌کنیم، تنها استفاده از شیوه‌های نوین تدریس برای بارور کردن ذهن
فراگیرندگان کافی نیست، بلکه باید نگاه سنتی به فراگیرنده و یادگیری تغییر کند.
منابع
1. میرزاپور، سمیرا (1394).
مهارت حل مسئله و تصمیم‌گیری. ادیبان روز.
2. اریک ادر، جان (1391). آموزش
مهارت‌های تفکر خلاق: تصمیم‌گیری و استراتژی‌های حل مسئله، سایه سخن
3. ویکی پدیا: https://en.wikipedia.org/wiki/Edward_Jenner