مقدمه
ارگونومی در اصل واژهای یونانی است که از
ترکیب ERGO به معنی «کار» و نومس NOMS به
معنای «قاعده و قانون» تشکیل شده است (تیرگر و همکاران، 2008). این علم، کارایی و
عمل انسان و تواناییهای او را مورد مطالعه و تحقیق قرار میدهد تا شرایط کار هماهنگ با وضعیت فرد ایجاد
شود (یعقوبی و همکاران، 2010). ملن بروک (2005) معتقد است که علم آنتروپومتری
ابزاری در دست طراحان است و در طراحیها بایستی ابعاد تجهیزات و وسایل متناسب
با ابعاد انسانی طراحی گردد (موعدی و همکاران، 1395). «ارگونومی رایانه» یعنی
مطالعه و بررسی عوامل انسانی در ارتباط با رایانه. یکی از اهداف اصلی ارگونومی رایانه
تضمین مناسب بودن وضعیت قرارگیری دستگاه برای استفاده است. برای مثال، احساس درد و
گرفتگی در ناحیه پشت و گردن ناشی از نشستن نادرست هنگام کار با رایانه است (کریستنسن
و همکاران، 2004). طی چند سال اخیر تولیدکنندگان کامپیوتر و تجهیزات مرتبط با آن
به طراحی ارگونومیک محصولات خود توجه زیادی نشان دادهاند. تولیدکنندگان تجهیزات و وسایل رایانه (مانند
صفحهکلید،
ماوس، میز و صندلی و ...) اکنون سعی میکنند محصولات را مطابق با اصول ارگونومی
طراحی و تولید کنند. رعایت اصول ارگونومی سبب کاهش ضایعات چشم، سردرد، کمردرد و
فشار در نواحی مچ دست، شانه و گردن در اپراتورهای کامپیوتر میشود (میرمحمدی و همکاران
2010). کاربرد کامپیوتر در زندگی بشر بسیار زیاد است و تعداد زیادی از افراد ساعتهای متمادی با این وسیله
کار میکنند.
به همین دلیل، شناخت عوامل مؤثر در محیط کار با کامپیوتر اهمیت زیادی دارد. وجود
شرایط نامناسب در محیط کاری و بیتوجهی به موارد ارگونومیکی و بهداشتی هنگام کار با رایانه ممکن
است در بلندمدت سبب بروز بیماریها و ناهنجاریهایی شود. حدود بیست سال از حضور رایانه در زندگی انسان میگذرد و امروزه، این
وسیله به بخشی جداییناپذیر از زندگی تبدیل شده و در حقیقت، حدود 42 درصد از تمامی
مشاغل روزانه در سال 2000 به نحوی به استفاده از رایانه مرتبط بوده است (بلم و همکاران،
2005). با روند فزاینده فعالیتهای مرتبط با کامپیوتر در سراسر جهان، تعداد کاربران این وسیله
از حدود 400 میلیون کاربر در سال 2004 به یک میلیارد نفر در سال 2010 افزایش یافته
است (قاسمی و همکاران، 2010). عوامل زیانآور متعددی در محیطهای کاری وجود دارند که
سبب خستگی، فرسودگی، بیماری و هدر رفتن انرژی، هزینه و زمان میشوند. در این میان،
اختلالات اسکلتی - عضلانی و بیماریهای چشمی از شایعترین خطرها و صدمات شغلی ناشی از محیطهای کاری به شمار میروند (درمحمدی و همکاران،
2014). تمامی طراحی همه محصولات با شناسایی یک نیاز شروع میشود. این نیاز ممکن است تعیین قابلیتها برای تولید یک
محصول جدید یا تعیین اصلاحات مورد نیاز
برای بهبود یک محصول موجود در بازار باشد (دیانت و همکاران، 1395). موارد ابتلا به
اختلالات اسکلتی عضلانی بهطور چشمگیری از سال 1980 رو به افزایش بوده است. طبق گزارش مرکز
ملی آمار فنلاند، در حدود 26 درصد از همه بیماریهای شغلی در سال 1989 در گروه بیماریهای اسکلتی عضلانی
طبقهبندی
شدهاند
(چوبینه و همکاران، 2006). آمار دیگری، بیماریهای اسکلتی - عضلانی 7 درصد از بیماریهای کل جامعه، 24
درصد از کل بیماریهای ناشی از کار، 13
درصد موارد بستری در بیمارستان و 12 درصد از مراجعه به پزشکان را تشکیل میدهند (عسگری و همکاران،
2012. رحیمیفر
و همکاران، 2010).
مروری
بر منابع و مطالعات پیشین
• آرام تیرگر و همکاران
(1392)، در پژوهش خود با عنوان «اختلالات اسکلتی - عضلانی و آگاهی از ملاحظات
ارگونومیک کار با کامپیوتر در دانشجویان علوم پزشکی» به این نتایج دست یافتند: با توجه به تداوم
استفاده از کامپیوتر و ناآشنایی کاربران با اصول بهداشتی و ارگونومیک کار با کامپیوتر
و ابتلای قابل ملاحظه افراد به اختلالات اسکلتی - عضلانی، اجرای برنامههای آموزشی در خصوص
ملاحظات ارگونومیک کار با کامپیوتر، همراه با دیگر مداخلات ارگونومیکی با هدف حفظ
سلامت، پیشگیری از اختلالات، و افزایش کارایی آنان ضروری است.
• منصور ضیائی و همکاران
(1392) در پژوهش خود با عنوان «شیوع و ریسک فاکتورهای خستگی چشمی در کاربران کامپیوتر»
به این نتایج دست یافتند: شیوع خستگی چشمی بین کاربران کامپیوتری بسیار بالا بود. با بهکارگیری اصول ارگونومی
از قبیل استراحتهای
منظم و کوتاهمدت،
نگاه کردن به اجسام دور، پلک زدن منظم و کاهش خیرگیهای مستقیم و غیرمستقیم، میتوان از خستگی بینایی
و مشکلات جدی بعدی پیشگیری کرد.
• زهرا خدابخش و همکاران
(1393) در پژوهش خود با عنوان «ارزیابی ارگونومیک ریسک ابتلا به اختلالات اسکلتی -
عضلانی کاربران رایانه به روشRula و یا تأثیر 8 هفته تمرینات اصلاحی بر کاهش دردهای اسکلتی - عضلانی»
به این نتایج دست یافتند: فراوانی اختلالات به ویژه در نواحی گردن، کمر، شانه، پشت
و مچ دست در گروه مورد مطالعه بالاست و تمرینهای اصلاحی منتخب قادر بود موجب کاهش
درد و سطح خطر شود.
• حاجی امید کلته و
همکاران (1395) در پژوهش خود با عنوان «تأثیر یک برنامه آموزش ارگونومی بر کاهش
عوامل آسیبزایی
اسکلتی - عضلانی» به این نتایج دست یافتند: برنامه آموزش ارگونومی میتواند روشی بسیار
مؤثر برای کاهش ـ عوامل آسیبزای اسکلتی عضلانی باشد.
کمترین
ویژگیهای یک محیط کاری مناسب برای کاربران کامپیوتر
1. وجود سیستم تهویه
مطبوع
2. نور کافی و مناسب
3. استفاده از میز
مخصوص که دارای عرض و ارتفاع استاندارد باشد.
4. استفاده از صندلی
ارگونومیک با قابلیت تنظیم ارتفاع
5. استفاده از زیرپایی
برای قرارگیری مناسب و راحت پاها
6. استفاده از کفپوش مناسب، که بهتر
است از جنس چوب یا پلاستیک باشد تا الکتریسیته ساکن تولید نکند.
7. استفاده از کپیهولدر1
(پایه یا چارچوب فلزی یا پلاستیکی نگهدارنده کاغذ در کنار رایانه در هنگام تایپ)
برای خم نکردن بیش از حد گردن.
فواید
رعایت موارد گفته شده
• پیشگیری از
اختلالات اسکلتی - عضلانی در بین شاغلان (مانند کمردرد، سندروم تونل کارپال یا درد
شدید در مچ دست، درد ناحیه گردن، درد ناحیه زانو، آرنج و ....)
• کمک به پیشگیری از
حوادث شغلی
• افزایش میزان رضایتمندی
کارکنان
• افزایش رفاه و آسایش
کارکنان
• کمک به افزایش بهرهوری در کار
• کمک به افزایش تولید
(علیپور،
1387).
وضعیت
بدن در حین کار کردن چگونه باید باشد؟
از میان مهمترین عواملی که در شکلگیری پوسچر بدن (وضعیت
صحیح قرارگیری قامت) تأثیر بسزایی دارند، شکل و محل قرارگیری صفحه کلید و موشواره،
صندلی و صفحه نمایشگر است. اختلالات اسکلتی
- عضلانی در بین کاربران رایانه عموماً در ناحیه اندام فوقانی، سر و گردن و کمر ایجاد
میشود
(فراستی و همکاران 1392). دست و مچ و ساعد باید در یک خط مستقیم و تقریباً موازی
زمین قرار بگیرند. سر مستقیم و اندکی به جلو باشد و در حالت کلی با تنه در یک خط
مستقیم قرار گیرد. شانهها باید در حالت آزاد باشند و بازوها بهصورت طبیعی در کنار بدن قرار بگیرند.
آرنجها
باید نزدیک بدن و زاویه آنها بین 90 تا 120 درجه باشد. پاها باید کاملاً روی کف اتاق یا
زیرپایی قرار بگیرند. پشت کاربر در حین نشستن به صورت عمودی باشد و همچنین در
هنگام تکیه دادن توسط پشتی صندلی حمایت شود. ران و مفصل ران روی کف صندلی قرار بگیرد
و موازی کف اتاق باشد. زانوها باید هم ارتفاع با مفصل ران باشند و پا اندکی جلوتر
قرار بگیرد.
اجزای
یک ایستگاه ارگونومیک
صندلی، میز رایانه،
صفحه کلید، نمایشگر، موشواره (ماوس) و اشارهگرها، تلفن، تکیهگاه کف دست و مچ، صندلی
ویژگیهای صندلی ارگونومیک
• ارتفاع صندلی باید قابل
تنظیم باشد. صندلی با ارتفاع 41 تا 52 سانتیمتر توصیه میشود.
• سطح نشیمنگاه صندلی
دارای طول و عرض 40 تا 48 سانتیمتر باشد. برای افراد چاق صندلیهای پهنتر توصیه میشود.
• ضخامت تشک در حدود
4 تا 5 سانتیمتر
باشد. رویه آن از جنسی باشد که به اصطلاح بتواند تنفس کند. لبه جلو صندلی، گرد و
لبه بیرونی آن، نرم باشد.
• زاویه پشتی با تشک
صندلی، حداقل 95 تا 110 درجه باشد.
• عرض پشتی صندلی باید
حداقل 32 تا 36 سانتیمتر باشد.
• ارتفاع پشتی صندلی
را نیز بین 50 تا 82 سانتیمتر توصیه میکنند.
• صندلی باید در قسمت
قرار گرفتن گودی کمر (ارتفاع 15 تا 20 سانتیمتر از پایین) دارای یک قوس محدب و در
قسمت پشت دارای یک قوس مقعر باشد.
• صندلیهای مورد استفاده در کار
با رایانه بهتر است دستهدار بوده و دسته آن با ارتفاع میز کار مطابقت داشته باشد. همچنین
دارای چرخ بوده و چرخان باشد.
• شیب کف صندلی 5 تا
15 درجه برای تمایل به جلو و 5 درجه تمایل به عقب را امکانپذیر سازد.
ویژگیهای پشتی صندلی
فراهم آوردن تکیهگاه پشت متناسب با قد
و هیکل کاربر و قابل تنظیم بودن پشتی بسیار مهم است؛ زیرا اگر زاویه صندلی بیش از
110 درجه باشد، فشار وارد بر ستون فقرات کاهش مییابد. به این صورت که بخشی از نیروی وزن
قسمتهای
فوقانی به پشتی منتقل میشود نه به مهرههای زیرین. با ایجاد برآمدگی حدود 5 سانتیمتر در قسمت میانی
پشتی، میتوان
از میزان نیروهای وارد بر کمر کاست.
مشخصات
دسته صندلی
• قابل تنظیم باشد.
به اندازه کافی عریض باشد که اجازه نشستن و برخاستن را بدهد. به اندازه کافی بزرگ
باشد که تکیهگاه
لازم برای پایین بازوی کاربر را فراهم کند و به اندازه کافی کوچک، که در نحوه
نشستن اختلال ایجاد نکند. باید از مواد نرم ساخته شده و دارای کنارههای گرد باشد.
چگونگی
نشستن روی صندلی رایانه
هنگام نشستن، کف پاها
باید بهطور
کامل روی سطح زمین قرار بگیرد. دستها از دو طرف به سمت پایین نگه داشته شود و آرنجها با سطح میز در یک
امتداد باشد. ترجیحاً از زیرپایی استفاده کنید و پاها را روی آن قرار دهید. این وسیله
به راحت بودن وضعیت پاهای شما کمک میکند (واحد بهداشت شهرستان کازرون).
حالات
غلط نشستن روی صندلی
میز کار را میتوان به سه قسمت تقسیم
کرد:
• ناحیه اول: که به
ندرت از آن استفاده میشود (قسمت عقب سطح میز کار)؛
• ناحیه دوم: که
گهگاه از آن استفاده میشود (قسمت وسط میز کار)؛
• ناحیه سوم: که
همواره از آن استفاده میشود (قسمت جلویی سطح میز کار).
ویژگیهای میز ارگونومیک
• ارتفاع میز باید بین
66 تا 71 سانتیمتر
باشد. ارتفاع سطح میز کار باید قابل تنظیم و فضای در نظر گرفته شده برای پاها کافی
باشد.
• سطح میز باید به
اندازهای
بزرگ باشد که جای کافی برای تمامی اشیا و وسایل وجود داشته باشد.
• رنگ سطح میز کار
نباید سفید یا خیلی تیره باشد. این رنگ موجب نامساعد شدن شرایط روشنایی میشود.
نحوه
استقرار رایانه
صفحه نمایشگر باید به
صورتی استقرار یابد که در ناحیه اول باشد. دیگر اینکه دقیقاً روبهروی صورت کاربر قرار
گیرد؛ به گونهای
که او هنگام کار با نمایشگر بتواند بالاترین نقطه آن را مشاهده کند. به عبارت دیگر،
چشم کاربر به موازات بالاترین قسمت نمایشگر باشد و فاصله صفحه نمایشگر از چشم کاربر
نیز بین چهل تا هفتاد سانتیمتر باشد.
ارگونومی صفحه نمایشگر
میزان فرکانس روشنایی
(Refresh Rate)
حداقل 75 هرتز باشد. شیب صفحه نمایش قابل تنظیم و به میزان 10 تا 15 درجه به سمت بالا باشد. اندازه کاراکترها به
طول حداقل 5 میلیمتر
باشد. نور قابل تنظیم باشد. فاصله چشمها تا صفحه نمایشگر بین 30 تا 60 سانتیمتر باشد. در بعضی
موارد در بهترین حالت، این فاصله 46 سانتیمتر توصیه شده است.
نحوه
استقرار صفحه کلید