ماجرای رودهای ناسازگار

قایق ما روی ریو نگرو¹ پیش می‌رود. حدود km‌88 از مسیر این رود از میان جنگل‌های آمازون می‌گذرد. هوای اینجا گرم و شرجی است و حشره و پروانه‌های بسیاری در پروازند. این‌ها تنها جزئی از میلیون‌ها گونه زنده در این جنگل‌ها هستند. برآورد شده است که یک‌سوم جانوران و گیاهان روی زمین در این محل زندگی می‌کنند، پس یک‌سوم اکسیژن موجود در زمین، در این جنگل‌های بارانی فراهم می‌شود.

راهبر قایق اعلام می‌کند به محل رویارویی دو رود آمازون و ریو نگرو نزدیک می‌شویم؛ محلی نزدیک مانوس2. با کمال شگفتی، دو رود را در حالی می‌بینم که به هم می‌رسند اما چند کیلومتر بدون مخلوط شدن، به جریان در کنار یکدیگر ادامه می‌دهند. در این مدت، خط سیاهی میان آن دو دیده می‌شود.

در شمال و غرب خط سیاه، رود ریو نگرو قرار دارد که کم‌عمق است و آب گرمی به رنگ چای، با سرعت کم در آن جریان دارد. در جنوب و شرق خط سیاه، رود آمازون را می‌بینیم که عمیق، پرسرعت و حاوی آب سرد است. خط سیاه تا حدود km‌8، یعنی تا جایی که هنوز دو رود با هم درنیامیخته‌اند، دیده می‌شود اما پس از آمیختن دو رود، دیگر اثری از این خط نیست.

اسید و باران

چیز دیگری که مرا شگفت‌زده می‌کند رنگ تیره آب ریو نگرو است. بنا به پژوهش‌ها، این رنگ سیاه از تجزیه بسیار آهسته مواد گیاهی ناشی می‌شود. مواد گیاهی شامل برگ، دانه و پوست تنه درختانی که در محیط اسیدی رشد می‌کنند در کناره شنی این رود انباشته می‌شوند و شرایط را برای رشد بوته‌ها فراهم می‌کنند. از سوی دیگر، با وجود باکتری‌ها، درختان و بوته‌های نزدیک رود پس از مرگ، به سرعت تجزیه می‌شوند. سپس با بارش‌های ژانویه تا جولای، مواد گیاهیِ تجزیه شده، از جنگل شسته می‌شوند و به رود راه می‌یابند. در نتیجه تجزیه مواد آلی و گیاهی، هیومیک اسید³ تشکیل می‌شود که جزء اصلی خاک ماسه‌ای بستر ریو نگرو به‌شمار می‌رود. وجود این ماده و مواد اسیدی دیگر، به آب ریو نگرو خاصیت اسیدی می‌بخشد. چنان‌که pH آن حدود 5/3 اندازه‌گیری شده است. در مقابل، pH رود آمازون، به مقدار خنثی، یعنی 7 نزدیک است.

هیومیک اسید، ترکیب آلی پیچیده‌ای به فرمول C187H186O89N9S است که در ساختار آن زنجیرهای بلندی شامل گروه‌های عاملی گوناگون وجود دارد. از جمله این گروه‌های عاملی می‌توان به عامل هیدروکسیل (-OH) و کربوکسیل (-COOH) اشاره کرد.

فراوانی هیومیک اسید در رسوبات و خاک کناره رود ریو نگرو شرایط را برای رشد گیاهان دشوار کرده است. این ترکیب با یون‌های کلسیم و منیزیم آزاد پیوند برقرار می‌کند در حالی که این یون‌ها برای زنده ماندن آبزیان ضروری‌اند. در نتیجه، زندگی برای بسیاری از گونه‌های آبزی امکان‌ناپذیر می‌شود و خاک هم باروری چندانی ندارد.

به این ترتیب آب تیره ریو نگرو که غنی از مواد تغذیه‌ای، از جمله ترکیب‌های آلی نیتروژن‌دار است ـ که از پوسیدگی مواد گیاهی نتیجه می‌شوند ـ از یون‌های ضروری یاد شده بهره چندانی ندارد. همین ترکیب شیمیایی منحصربه‌فرد باعث شده تنها یک‌دهم صدها گونه آبزی که در رود آمازون وجود دارند، در ریو نگرو یافت شوند. در امتداد ساحل دو رود نیز همین تفاوت میان آن‌ها دیده می‌شود؛ در مقابل هزاران گونه جانوران گوناگون که در آمازون زندگی می‌کنند، در کناره ریو نگرو تنها 250 گونه جانوری دیده می‌شود. ساکنان کناره آمازون به منابع بیشتری دسترسی دارند اما در همین حال، کناره ریو نگرو از این برتری برخوردار است که به دلیل محدود بودن رشد پشه و حشرات کشنده دیگر، اثری از بیماری‌هایی از جمله مالاریا و تب دنگو⁴ نیست. چرا که پشه‌ها در آب شیرین رشد می‌کنند و pH پایین ریو نگرو برای رشد آن‌ها مناسب نیست. در نتیجه اهالی کناره ریو نگرو قرن هاست که از یک جنگل انبوه، بدون حضور حشرات خونخوار ـ یعنی همان چیزی که در کناره آمازون رایج است ـ لذت می‌برند.

راز درنیامیختن دو رود

ویژگی‌های متفاوت دو رود آمازون و ریو نگرو از درآمیختن آن‌ها جلوگیری می‌کنند که عبارت‌اند از: سرعت جریان، دما،مقدار اسیدی بودن و چگالی آن‌ها.مواد گیاهی که درکناره ریو نگرو تجزیه می‌شوند به صورت رسوب‌های گل‌آلود و سرخ‌رنگ در کف این رود، باعث بالا آمدن سطح آب می‌شوند. در نتیجه سرعت جریان آب به نصف مقدار آن در رود آمازون کاهش می‌یابد. سرعت ریو نگرو حدود km/h‌‌2 است و سرعت آمازون به حدود km/h‌‌5 می‌رسد که حدود 5/2 برابر سرعت ریو نگرو است.

نکته دیگر این است که ریو نگرو به مدت بیش از 12 ساعت در استوا، زیر نور خورشید قرار دارد و دمای آن به‌طور متوسط به ˚C‌64 می‌رسد. مواد آلی در این آب گرم با سرعت بیشتری نسبت به رود آمازون با دمای ˚C‌53، حل می‌شوند پس چگالی آب ریو نگرو بیشتر از آمازون است. هنگامی که دو رود به هم می‌رسند، این تفاوت‌ها باعث ایجاد آشفتگی در جریان، دما، خاصیت اسیدی و چگالی می‌شود. رفته‌رفته و با طی مسافت km‌8، این تفاوت‌ها به تعادل می‌رسد. پس از آن، دو رود با هم در می‌آمیزند و یکی می‌شوند.

  پی‌نوشت‌ها

1. Rio Negro

2. Manaus

3. humic acid

4. dengue

  منبع

1. Bjorn, G. "Two rivers that refuse to mix" , Chemmatters, Dec. 2010.