دفتر تعاملی

یکی از روش‌های مرسوم برای یادداشت‌برداری در کلاس، دفتر یادداشت تعاملی است. اولین نمونه‌های دفتر یادداشت تعاملی در حدود سال 1970 در مدرسه‌ای در آمریکا و پس از آن از سال 1992 به‌طور رسمی در آموزش به‌کار گرفته شد. این دفتر کمی با دفترهای دیگر و یادداشت‌برداری‌های معمول متفاوت است. روش تدریس مبتنی بر دفتر تعاملی به‌عنوان یک ابزار و راهبرد آموزشی تأثیرگذار بر فرایند آموزش می‌تواند در ایجاد انگیزه و هدایت یادگیری دانش‌آموزان تأثیرگذار باشد. دفتر تعاملی ابزاری آموزشی است که برای دانش‌آموزان فرصت ثبت آنچه را آموخته‌اند ،فراهم می‌آورد و امکان تهیه مطالب آموزشی با استفاده از روشی معنادار و قابل تأمل بر مبنای برداشت‌های خودشان را مهیا می‌کند. هدف از به‌کارگیری دفتر تعاملی، کمک به دانش‌آموزان برای سازماندهی و تجزیه و تحلیل اطلاعاتی است که در کلاس درس از معلم دریافت می‌کنند. این امر با راهبردهای آموزشی‌ای مانند یادداشت‌برداری، تهیه نقشه مفهومی و سازماندهی و دسته‌بندی اطلاعات در قالب دفتر تعاملی محقق می‌شود. این شیوه آموزشی مبتنی بر هوش‌های چندگانه و یادگیری مغزمحور است.

دفتر تعاملی یک دفترچه سیمی (برای سهولت تورق) است که صفحات راست و چپ در آن تعریف می‌شود. صفحات راست یا ورودی، شامل آنچه معلم به دانش‌آموزان منتقل می‌کند، نظیر محتوای آموزشی، جزوه کلاسی درس، یادداشت دانش‌آموز از تدریس معلم و نتیجه بحث‌های گروهی است. به‌طور کلی، همه محتوایی که برای ارزشیابی پایانی ضرورت دارد، در سمت راست دفتر تعاملی درج می‌شود و مرجع دانش‌آموزان است. مسئولیت صفحات سمت چپ (خروجی) دفتر بر عهده دانش‌آموز است. دانش‌آموز در صفحات سمت چپ برداشت خود را از درس و محتوایی که در سمت راست ارائه شده، به‌صورت خلاصه درس، نقشه مفهومی، رسم شکل و تصویرسازی، جدول، نمودار، طرح‌های گرافیکی، نقاشی و... ثبت می‌کند. به این ترتیب، وسیله‌ای برای برقرار کردن ارتباط میان دانش قبلی دانش‌آموز با آموخته‌های جدید و مرور و تفکر و تعمیق ادراک فراهم می‌شود. دانش‌آموز آنچه را می‌اندیشد، به‌طور معناداری در این صفحات قرار می‌دهد و با معلم، هم‌کلاسی‌ها و اولیای خود به اشتراک می‌گذارد.

برای آشنایی بیشتر خوانندگان با محتوای دفتر تعاملی، نمونه‌هایی از محتوای درس فیزیک پایه دهم که نویسندگان تدریس کرده‌اند، در شکل 1 (نمونه‌ای از صفحه راست) و شکل 2 (نمونه‌ای از صفحه چپ) نشان داده شده است. همچنین در شکل شماره 3، هم صفحه راست و هم صفحه چپ مبحث «نیروی کشسانی فنر»، هم‌زمان نشان داده شده است. مزیت مهم این روش این است که با آن، بدفهمی‌های دانش‌آموزان آشکار می‌شود و تثبیت یادگیری امکان‌پذیر می‌گردد.

 چطور دفتر یادداشت تعاملی بسازیم؟

طراحی دفتر یادداشت تعاملی اصول ساده‌ای دارد. برای طراحی آن، ابتدا با قاعده صفحه راست و چپ دفتر آشنا شوید. تصویر 3 راهنمای خوبی برای صفحه راست و چپ دفتر است.

صفحه راست دفتر، به‌عنوان ورودی، همه داده‌هایی است که هنگام درس به دانش‌آموزان ارائه می‌کنیم و صفحه سمت چپ به‌عنوان خروجی، بازخورد دانش‌آموز از یادگیری است. درواقع درگیر شدن با درس، خلاقیت و سطوح شناختی بالاتر، در صفحه چپ دفتر نمود پیدا می‌کند. صفحه راست و چپ دفتر تعاملی در واقع جریان یادگیری است. آن چه دانش‌آموز در صفحه راست آموخته در صفحه چپ بروز پیدا می‌کند.

از دیگر ویژگی‌های دفتر یادداشت تعاملی، داشتن فهرست، شماره صفحه و ترتیب یکسان صفحات برای همه دانش‌آموزان است؛ یعنی، قرار است همه دفترشان را شبیه هم پیش ببرند. دفتر یادداشت تعاملی درواقع شبیه کتاب دست‌نویس دانش‌آموزان است؛ مطالب مهم درس، به زبان و دست‌خط و هنر و خلاقیت خودشان نوشته می‌شود.

برای طراحی صفحات دفتر ابتدا باید طرح درس و مطالبی را که می‌خواهید در یک جلسه بیان کنید، مرور کنید. تقدم و تأخر آن‌ها را مشخص کنید و در بخش‌های مختلف درس، فضایی برای تأمل و یادداشت کردن بازخورد دانش‌آموزان در نظر بگیرید.

سپس، از تصاویری که یادآور اتفاق کلاس باشد، انواع نمودارها و تصاویر مرتبط با درس، یا طرح‌های سه‌بعدی، تاشو²، پاکت و سازمان‌دهنده‌های بصری³ استفاده کنید. نمونه‌هایی از انواع مدل‌ها را در تصاویر 1، 2، 4 و 5 می‌توانید ببینید.

شکل 1. صفحه سمت راست دفتر تعاملی

شکل ۲. نمونه‌ای از صفحه چپ دفتر تعاملی که در آن پس از تدریس مبحث تبدیل انرژی از دانش‌آموزان خواسته شده است که انواع انرژی و تبدیل‌های آن را به روش خودشان تصویرسازی کنند.

این کار یادآوری مطالب را برای دانش‌آموز آسان‌تر می‌کند. همچنین می‌توانید دفتری شبیه دفتر بچه‌ها برای خودتان درست کنید. این به طرح درس‌های شما نظم خاصی می‌دهد. به علاوه، همیشه می‌دانید که دانش‌آموزانتان چه مطالبی را ثبت کرده‌اند.

یکی از ابزارهای مهم در فرایند کار کردن با دفتر تعاملی، همان‌طور که در شکل‌های 1، 2 و 3 دیده می‌شود، علاوه بر زیباسازی و اعطای جلوه بصری به‌کار، به شخصی‌سازیِ دفتر، برای دانش‌آموز و لذا دادن حس مالکیت دفتر به او، سازماندهی و نظم‌بخشی به دفتر و محتوا، کمک شایانی می‌کند.

معلم می‌تواند بخشی از زمان کلاس را به فعالیت‌های سمت چپ دفتر اختصاص دهد یا آن را به‌عنوان بخشی از تکلیف، به خانه موکول کند. برای هرچه جذاب‌تر شدن تکمیل محتوا برای دانش‌آموز علاوه بر اِلمان‌های دوبعدی، می‌توان از اِلمان سه‌بعدی تاکردنی استفاده کرد.

شکل ۳. راهنمای طراحی دفتر تعاملی

تاکردنی‌ها، سازمان‌دهنده‌های گرافیکی سه‌بعدی تعاملی هستند که بیش از 30 سال قبل، معلمی به نام دینا زایک⁴ از آن‌ها استفاده کرد. سازمان‌دهنده‌های گرافیکی دانش‌آموزان را یاری می‌کنند که اطلاعات را به شکل بصری سازمند کنند. دانش‌آموز می‌تواند از سازمان‌دهنده‌های تصویری برای تبیین مفاهیم یا بیان ایده‌ها و درک خود از مفاهیم با به‌کارگیری کلمات کمتر استفاده کند. سازمان‌دهنده‌های گرافیکی ابزار مؤثری برای بهبود نگهداری و یادآوری اطلاعات برای دانش‌آموزان در همه سنین و در هر سطحی هستند. در تاکردنی‌ها که سازمان‌دهنده گرافیکی سه‌بعدی محسوب می‌شوند، نیاز به بریدن و چسباندن المان مرتبط در دفتر است. آن‌ها ضمن برخورداری از مزایای فوق، برای دانش‌آموزان به‌خصوص کسانی که در بعد هوش حرکتی بارزترند، امکان تحرک و دست‌ورزی را نیز فراهم می‌کنند؛ ‌آن‌ها را درگیر می‌سازند و با تنوع فعالیت مانع خستگی‌شان می‌شوند. شکل 4 نمونه‌ای از تاکردنی‌ها را نشان می‌دهد.

شکل ۴. نمونه تا کردنی

برای تعمیق یادگیری، در نظر گرفتن صفحاتی از دفتر جهت تأمل و ارتباط، ضروری به نظر می‌رسد. این صفحات پلی برای کسب فراشناخت و مهارت تفکر محسوب می‌شوند و یادگیری با گرفتن خروجی از دانش‌آموزان تقویت می‌گردد.

 دفتر یادداشت تعاملی چه مزایایی دارد؟

وقتی دانش‌آموزان ملزم باشند که آنچه را بدان می‌اندیشند مکتوب کنند، ناچار به شفاف‌سازی آموخته‌هایشان و نظم‌دهی به آن‌ها در کاغذ، به گونه‌ای که مخاطب بفهمد ،خواهند شد. برای انجام دادن کار، به دانش‌آموزان زمان داده می‌شود که روی کلمات کلیدی بحث کنند و نحوه ارتباط آن‌ها با هم و ارتباط محتوا با اهداف درس را بیابند.

دفتر یادداشت تعاملی ابزاری قوی است که هم به معلم کمک می‌کند و هم به دانش‌آموز.

در این روش ،معلم برای یادداشت‌برداری دانش‌آموزان طراحی آموزشی انجام می‌دهد. مطالب دفتر شامل نمودارها، طراحی‌ها و شکل‌ها، انواع سازمان‌دهنده‌های بصری و حتی عناصر یا بخش‌های سه‌بعدی است که همه کمک می‌کنند تا مطالب برای دانش‌آموزان قابل فهم شود و آن‌ها توانایی مقایسه و ارتباط دادن بین مطالب را به دست آورند.

این روش به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا به یادگیرندگانی فعال و مشتاق تبدیل شوند؛ مطالب را به‌طور هدفمند یادداشت کنند و نتیجه‌گیری‌ها و دریافت‌های خودشان را بنویسند. آن‌ها در این روش یاد می‌گیرند که چگونه به آموخته‌هایشان نظم بدهند و از آنجا که مطالب را از زبان خودشان می‌نویسند، مطالب علمی از آنِ خودشان می‌شود و با هنر و خلاقیت خود یادگیری را شخصی و منحصربه‌فرد می‌کنند.

دفتر تعاملی دانش‌آموزان را تشویق می‌کند که هنگام فکر کردن بنویسند و آن‌ها را به یادگیرندگانی فعال تبدیل می‌کند. برای مثال در درس فیزیک، لازم است معلم اطمینان یابد که دانش‌آموز، کلمه یا عبارت علمی را در زمینه عنوان یا مفهوم علمی خود دریافته باشد نه براساس شناخت قبلی خود از این کلمه. با استفاده از دفتر تعاملی که دانش‌آموز دریافت‌های خود را در آن می‌نویسد ، امکان اصلاح این بدفهمی‌ها فراهم می‌شود.

 چالش‌های استفاده از دفتر یادداشت تعاملی

دفتر یادداشت تعاملی، در کنار تمام مزایایی که دارد، ممکن است معلم را با چالش‌هایی نیز مواجه کند. از جمله اینکه طراحی هدفمند دفتر یادداشت تعاملی کاری زمان‌بر است و معلم باید زمان زیادی را به طراحی آن اختصاص دهد. به علاوه، اجرای آن در کلاس به زمان زیادی ـ بیش از زمان معمول تدریس ـ نیاز دارد.

مشکل دیگری که ممکن است در استفاده از دفتر تعاملی با آن مواجه شویم، مقاومت دانش‌آموزان است. بچه‌ها معمولاً به محتواهای آماده عادت کرده‌اند. به علاوه، عادت به نوشتن در میان آن‌ها چندان وجود ندارد و این‌ها، در ابتدای کار ممکن است در استفاده از دفتر تعاملی مانع ایجاد کنند.

البته باید توجه داشت که جا افتادن این رویه در کلاس، زمان‌بر است؛ چرا که برای دانش‌آموزانی که اغلب با روش ارائه محتوا از سوی معلم مأنوس‌اند، برقراری ارتباط ذهنی با آموخته‌هایشان و نوشتن یا تصویرسازی آن‌ها در ابتدای کار نسبتاً مشکل است. اما به تدریج، ساده‌تر و روان‌تر می‌شود. به مرور، کسب فراشناخت و مهارت تفکر میسر می‌گردد و نتایج برای معلم و دانش‌آموز مشهود و رضایت‌بخش خواهد شد.

 نمونه‌هایی از بازخورد معلمان و دانش‌آموزان در استفاده از دفتر تعاملی

بازخورد معلمان

معلم ریاضی:

بچه‌ها می‌گفتند: می‌دونم واسه چی و باید کجا رو بخونیم. چیزی هم که خودمون خیلی یاد گرفتیم، جمع‌بندی بود.

قبل از این، بچه‌ها یاد می‌گرفتند ولی نمی‌فهمیدند دارند یاد می‌گیرند؛ انگار به‌طور نامحسوس چیزهایی می‌فهمیدند ولی بعد از دوره دفتر تعاملی، ما توی کاربرگ‌هایمان هم، کادر جمع‌بندی گذاشتیم و به نظرم نتایج ذهنی بچه‌ها خیلی منسجم‌تر شد.

معلم هندسه:

اول کار از یک طرف می‌ترسیدم که این تکنیک خیلی وقت بگیرد. از طرفی هم به نظرم بامزه بود و دلم می‌خواست امتحانش کنم.

برگه‌های فصل اول هندسه را آماده کردم. اما حالا یک نگرانی به نگرانی قبلی‌ام، اضافه شده بود و آن، اتلاف وقت بود . اینکه آیا قسمتی از چالش‌هایی که به‌طور معمول در طراحی‌ها می‌گنجاندم، کم شده بود. حس می‌کردم مدل طراحی ناخودآگاه به بچه‌ها سر نخ می‌دهد و خیلی هم با طراحی مسئله‌محور جور نیست.

طرح‌ها را ‌کم برش‌تر کردم که وقت کمتری بگیرد و آن‌ها را مرتب چیدم.

در طول درس، این موضوع برایم خیلی جالب بود که انگار برای بعضی بچه‌ها اصلاً این فرصت لازم بوده است تا هم دستشان کار کند و هم در فرصت بین حل مسئله‌ها یک کم موقع بریدن حرف بزنند و بخندند و خب همین به من کمی آرامش می‌داد که انتخابمان بد نبوده است.

اما اتفاق جالب‌تر وقتی برایم افتاد که داشتم فصل بعدی را طراحی می‌کردم. قرار نبود که قالبش دفتر تعاملی باشد و قرار بود شبیه کاربرگ‌های قبلی طراحی شود اما دوست داشتم در هر کاربرگ جایی بگذارم برای اینکه بچه‌ها بنویسند که چه نکته‌ای به نظرشان مهم بوده است، چه چیزی را نفهمیده‌اند، کدام قسمت جالب‌تر بوده، چه نتیجه‌ای گرفته‌اند و... .

حس خیلی خوبی بود؛ انگار تجربه فصل قبل، مرا نسبت به اهمیت بازاندیشی بچه‌ها روی یادگیری حساس‌تر کرده بود. انگار اثربخشی آن را دیده بودم و دلم نمی‌آمد در فصل جدید نادیده‌اش بگیرم.

معلم فیزیک:

دفترچه تعاملی برای من یادآور چهره دانش‌آموزانی است که تا 4 ماه بعد از اینکه دیگر از آن استفاده نکردیم، سراغ می‌گرفتند که خانم، دیگه سراغ دفترمون نمی‌ریم؟

من یک ترم توانستم از دفترچه تعاملی استفاده کنم؛ زیرا از جایی به بعد نرسیدم کاربرگ‌های مناسب طراحی کنم. مدیر مدرسه نیز معتقد بود با اینکه بچه‌ها این دفتر را دوست دارند ولی وقت کلاس را زیاد می‌گیرد.

بازخورد دانش‌آموزان:

آنچه در ادامه می‌آید نظرات دانش‌آموزان در دو کلاس ریاضی متوسطه 1 و فیزیک متوسطه 2 است که از دفتر تعاملی در بخشی از کلاس یا همه سال استفاده کرده‌اند.

متوسطه 2

ـ مطالب سازمان‌یابی شده‌اند و فهم و درک آن‌ها راحت‌تر شده است.

ـ لازم نیست سر کلاس تمام وقتمان را به یادداشت‌برداری بگذرانیم و می‌توانیم با توجه و تمرکز بیشتر گوش بدهیم.

ـ باعث طبقه‌بندی مطالب می‌شود و جذابیت آن را بیشتر می‌کند؛ پس علاقه به درس خواندن باعث جذابیت تکالیف هم می‌شود. همچنین برای امتحان می‌تواند خوب باشد.

ـ تصاویر کامل در ذهنم می‌ماند و وقتی به دنبال نکته‌ها می‌گردم، خیلی سریع آن‌ها را پیدا می‌کنم.

ـ باعث شده است که با برنامه‌ای منظم و با روندی منطقی همه‌چیز را یاد بگیرم و موقع مرور هم این سیر حفظ شود.

ـ انگار تمام اتفاقاتی که در کلاس افتاده است، با دیدن هر صفحه تکرار می‌شود. جذابیت بیشتری هم پیدا کرده است.

ـ   1. مطالب را بهتر یاد می‌گیرم؛ 2. راحت‌تر آن‌ها را به ذهن می‌سپارم؛ 3. برای پاسخ دادن به سؤال‌های مفهومی، از ایده‌های خودم بیشتر استفاده می‌کنم.

متوسطه 1

ـ سر امتحان می‌توانم با ورق زدن دفترم همه‌چیز را دوره کنم. خیلی خوب است. فرقش با کاربرگ این است که شکل‌هایش متفاوت است و یادم می‌آید که چه بوده‌‌است.

ـ برای هندسه خیلی خوب بود؛ چون شکل‌های هندسی و تبدیل‌های هندسی داشتیم و شکل‌هایی که توی دفتر می‌چسباندیم، ـ خیلی برایم جذاب بود و به یادگیری‌ام کمک می‌کرد.

ـ اینکه عجله نداشتیم و هرکس کار خودش را می‌کرد، خیلی خوب بود.

ـ قبلاً دفترم خالی بود؛ چون نمی‌دانستم چی بنویسم و معلم هم جزوه نمی‌گفت ولی الان می‌دانم توی هر صفحه چی بنویسم.

دفترم خیلی خوشگل شده!

 پی‌نوشت‌ها

1. interactive notebook

2. foldable

3. Graphic organizer

4. Dinah Zike