مقدمه
توسعه همه‌جانبه متکی به ارتباط روزافزون با اقصی‌نقاط جهان است، لذا ارتباط دریایی،
استفاده از فضاهای ساحلی و توسعه سواحل از حیث مراکز جمعیتی، صنعتی، تجاری، فنی و
کشاورزی از ارکان توسعه به حساب می‌آیند و اهمیت فراوان دارند
(اخگر و بابایی ، 1395: 10). در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست که دریا برای ملت‌ها عامل مهم زندگی و صلح و ثبات منطقه‌ای است و هیچ کشوری نیست که منافعی در دریا نداشته باشد
(آخوندی، 1394 :1). از جنبه اجتماعی، حمل و نقل بین‌المللی دریایی به‌عنوان یک مکانیسم تحویل بار در سطح
تجارت جهانی از بسیاری از فعالیت‌های مربوط به ثروت‌سازی و فقر‌زدایی در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته پشتیبانی و به حفظ و پایداری آنها کمک می‌کند (سکیمیزو، 2013: 6).
سواحل درگذر تاریخ، به‌طور قطع جذاب‌ترین سکونت‌گاه‌ها برای انسان بوده‌اند (احمدیان و شامی، 1394: 94). سواحل
از پرجمعیت‌ترین نقاط جهان به شمار می‌آیند. براساس بررسی‌های انجام شده، تراکم جمعیت در این
نواحی 40 نفر در هر کیلومتر مربع است بهطوری
که بیش از 50 درصد از جمعیت جهان در فاصله
60 کیلومتری (منفرد و همکاران، 1395: 19) و بیش از 75 درصد جمعیت جهان در فاصله
200 کیلومتری سواحل سکونت دارند (احمدیان و شامی، 1394: 94). رشد جمعیت در نواحی
ساحلی بیشتر مربوط به کشورهای توسعه‌یافته صنعتی است که این روند
رشد جمعیت همچنان ادامه دارد (کای و آلدری، 1999: ص21). در صورت ادامه روند فعلی
تا سال 2025 م تعداد 4/6 میلیارد نفر در نواحی ساحلی ساکن خواهند شد
(هینریشن، 1995: ص 1). بارزترین نتیجه رشد جمعیت در نواحی
ساحلی سرعت گرفتن نرخ شهرنشینی و افزایش تراکم جمعیت در
شهرها و شهرک‌های ساحلی است (پرهیزگار و
دیوسالار، 1384: 19). بیش از 80 درصد شهرهای بزرگ در دنیا کنار دریاها قرار دارند
و از بیست شهر بزرگ جهان، تنها یک شهر در مجاورت دریا قرار ندارد. این در حالی است
که متأسفانه در ایران، امر توسعه به جای دریامحور، خشکی‌محور است و از بیست شهر بزرگ کشور، هیچ
یک شهر بندری به حساب نمی‌آید (حسینی آرانی و قاضی
اندرور، 1391: 2).
امروزه با وجود جهانی شدن اقتصاد و
توسعه فناوری ارتباطات، دریاها جالب‌ترین حوزه رقابت‌های ژئوپلیتیکی در قرن بیست‌ویکم به‌شمار می‌آیند. از این رو در گذشته، امریکا و
بریتانیا قدرت‌های بلامنازع دریایی بوده‌اند. در این برهه از زمان، بازیگران
دیگر سعی می‌کنند با یافتن پتانسیل‌ها و مزایای خود، وارد این بازی ژئوپلیتیکی شوند (اعظمی و
زارع، 1395 : 23). استراتژی دریایی نقش اساسی سیاست دریایی را مشخص می‌سازد. توجه به دریا و مسائل و توسعه آن،
نقش اساسی در توسعه منطقه‌ای و پایدار دارد و دولت‌ها همیشه در تلاش بوده‌اند تا به نحوی به دریا دسترسی داشته
باشند (کامران، 1381 : 548).
دریاها و اقیانوس‌ها عرصه‌ای هستند که کشورهای پیشرفته حضوری
پرقدرت در آنها دارند. دوره‌های مختلف پیشرفت اقتصادی، علمی و
فناوری و حتی تسلط بر فضا نیز تغییری در اهمیت امور دریایی ایجاد نکرده است. حجم
حمل و نقل دریایی، منابع زیستی و غیرزیستی دریاها و اقیانوس‌ها و اهمیت دریاها و اقیانوس‌ها در تغییر آب و هوای کره زمین، نقش آنها را در آینده بشریت تعیین‌کننده کرده است. توجه به مسائلی همچون
اشتغال‌زایی و توسعه اجتماعی در
سواحل، کاهش ذخایر نفت و گاز دنیا، جایگاه استراتژیک خلیج‌فارس و منابع بسیار حائز اهمیت آن،
ایجاب می‌کند که با تأمل بیشتری به
موضوع دریاهای کشور پرداخته شود (صفرقلی و همکاران، 1394 :5). جمهوری اسلامی ایران
از جمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب از
مزایای ترانزیتی خوبی بهره‌مند است و با گسترش شبکه حمل‌ونقل و ارتباط مطمئن و کارآمد می‌تواند از این مزایا در راستای افزایش
درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت استراتژیک خود در منطقه به نحو مطلوب استفاده کند
(عزتی و شکری، 1391: 4)
کشور ما حدود یک‌‌سوم مرز آبی دارد، اما تا به حال خشکی‌محور بوده است، در حالی که بیش از 90
درصد صادرات و واردات کشور از طریق بنادر صورت می‌گیرد. اگر در کنار سایر بخش‌های اقتصادی کشور به فعالیت‌های حوزه دریا و دریانوردی توجه شود،
رشد و توسعه نوار ساحلی باعث توسعه این بخش‌ها
نیز خواهد شد، یعنی توسعه دریانوردی از ابعاد مختلف بر توسعه ملی اثرگذار است. به
نظر می‌رسد تغییر رویکرد توسعه از
خشکی‌محور به توسعه دریامحور در
کشور لازم است (صدر، 1392: 9). سواحل طولانی و مرزهای آبی ایران در جنوب کشور از
جمله ظرفیت‌هایی هستند که برنامهریزی و اقدامات مناسب در جهت حضور ایران
در آب‌های ساحلی و آب‌های بین‌المللی، ضمن تأمین منابع معدنی مختلف،
می‌تواند با کارکردهای منحصر‌به‌فرد خود، نقش موازی در دفاع و به تبع آن
در امنیت نظامی کشور داشته باشد (حافظ‌نیا:
1371 : 56). ایران با سابقه حضور تاریخی در عرصه دریا، توانمندی‌های فنی و سرمایه غنی انسانی می‌تواند اساس اقتدار اقتصادی، سیاسی و
نظامی خود را بر پایه توسعه دریایی بنا کند. موقعیت ژئوپلتیک، منابع غنی انرژی،
نقش‌آفرینی به‌عنوان کریدور شمال- جنوب در منطقه جنوب
غرب آسیا، دسترسی به آب‌های آزاد و اشتغال‌زایی بالا تنها بخشی از پتانسیل‌هایی است که به واسطه دریا در اختیار
کشور قرار دارد (صفرقلی و همکاران، 1394: 2).
بخش‌های عمده‌ای از سواحل کشور خالی از جمعیت است. با
ابلاغ سیاست‌های جمعیتی و توجه ویژه به
موضوع سواحل از سوی مقام معظم رهبری، انتظار می‌رود برنامه‌ریزی‌های جدی و عملی در این راستا صورت گیرد
(نوبختی، 1393: 32). جمهوری اسلامی ایران به دلیل نداشتن استراتژی دریایی و داشتن
سیاست‌بری (خشکی) در برنامه‌ها هنوز نسبت به توسعه قلمرو دریایی و
جزایر و بنادر آن بی‌توجهی دارد و آثار این غفلت
در جزایر و بندرها مشهود است (کامران، 1381: 544). دریا دروازه‌هایی بزرگ برای ورود دارد که به راحتی
در پیشگاه انسان گشوده نخواهد شد. برای این کار، راهی جز «فرهنگ‌سازی» و تغییر نگرش نداریم. تنها با
استفاده از مؤلفه فرهنگ می‌توانیم به سطوح مختلف دریا
راه یابیم تا در نهایت به توسعه پایدار از طریق این نعمت بزرگ خدادادی دست پیدا
کنیم (ستاری، 1394: 4). بررسی عوامل مؤثر بر پیشرفت و ترقی و توسعه در جوامع
پیشرفته نشان می‌دهد که همه این کشورها از
نهادهای تربیتی، آموزشی و حرفه‌ای توانمند و کارآمد
برخوردارند (حسن‌پور، 1391: 2) در معنایی وسیع‌تر، آموزشوپرورش، ساز و کار رسمی جامعه برای حفظ و انتقال
فرهنگ است. در این مفهوم آموزشوپرورش فراگردی است که به واسطه آن
مجموعه اعتقادات، ارزشها، هنجارها، دانشها و مهارت‌های جامعه به نسل جدید منتقل می‌شود (علاقه‌بند، 1366: 208). با توجه به اهمیت دریاها در زندگی
انسان‌ها و با وجود سواحل پهناور
متأسفانه یکی از کم تراکم‌ترین نواحی در ایران، سواحل جنوبی آن
است که اگر مورد توجه قرار گیرد می‌تواند جذب‌کننده جمعیت باشد و بخشی از سرریز جمعیت
را به خود جذب کند، اما عوامل متعددی از جمله نبود فرهنگ سکونت در نواحی ساحلی
باعث شده است تا این سواحل مورد بی‌توجهی قرار گیرند. در جهت
شناسایی عوامل مؤثر بر این روند، کتابهای
درسی دوره ابتدایی و متوسطه دوم و کتابهای استان‌شناسی مورد مطالعه قرار گرفتند تا میزان
توجه به مفاهیم دریایی مانند سواحل، دریاها و ... در کتابهای درسی مشخص شود. ضمن کشف نقاط ضعف
موجود باید دید با چه راهکار‌هایی میتوان در جهت توسعه مفاهیم دریامحور در کتابهای درسی حرکت کرد.
دریا و اهمیت آن در آموزش
بحث دریا به عنوان یک اولویت اساسی
آموزش و پژوهش از جهات گوناگون برای ما مهم
است. گستره مرزی کشورمان در دریاها به‌عنوان موضوعی راهبردی و سرنوشت‌ساز، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
بخش قابل توجهی از قلمرو مرزهای ما در شمال و جنوب کشور به دریاها متصل می‌شوند و به همین جهت باید بیش از پیش به
دریاها پای بگذاریم و دریا را فراتر از یک قلمرو مرزی، بلکه به‌عنوان یک هویت ملی و میهنی بشناسیم
(محمدیان، 1394: 3). در کشور در حوزه دریا کاستی‌های بی‌شماری وجود دارد به‌گونه‌ای که در کتابهای درسی دانش‌آموزان مطالب دریایی کمتر یافت می‌شود، اگرچه اقداماتی از سوی ارگان‌های دریایی و کارشناسان در این زمینه
انجام شده، اما کافی نیست. از سوی دیگر، تدریس مطالب دریایی در مدارس و حتی
دانشگاه‌ها نیز نهادینه نشده است، در
حالی که به راحتی میتوان فرهنگ دریایی را از
طریق دانش‌آموزان در بین خانواده‌ها اشاعه داد که این امر تأثیر مثبتی در
جامعه خواهد داشت (پهلوان، 1394: 8)
آموزشوپرورش و فرهنگ‌سازی
فرهنگ مجموعه‌ای از ارزشها، هنجارها، نمادها، آداب و رسوم، دانشها، هنرها، میراث اجتماعی، وسایل و
کالاهای مصرفی رایج و مشترک و غیره بین اعضای هر جامعه است که از طریق یادگیری از
نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. فرهنگ امری اکتسابی است که به وسیله محیط اجتماعی
از جمله خانواده، همسالان، دوستان، نظام‌های
آموزشی، رسانه‌های جمعی و غیره به افرد
انتقال داده می‌شود (سبحانی‌نژاد و منافی، 1390: 182). نظام آموزشوپرورش، حکم زیرساخت و پایه نخستین در
شکل‌گیری فرهنگ عمومی و باورهای
ملی را دارد، زیرا کودکانی که از آغاز ورود به مرحله فراگیری وارد مجموعه‌های آموزشی و پرورشی می‌شوند، در مرحله‌ای قرار دارند که افکارشان به تدریج شکل
می‌گیرد (رحیمی، 1388: 137).
یکی از وظایف مهم آموزشوپرورش، انتقال میراث فرهنگی به دانش‌آموزان است. مدرسه نه‌تنها در این مورد نقش انتقال‌دهنده را برعهده دارد، بلکه تفسیر و
ترجمه فرهنگ جامعه نیز بر عهده آن است. مربیان باید به شاگردان در فهم فرهنگ جامعه
کمک و ایشان را راهنمایی کنند تا رفتار، احساس، عقاید، افکار و ایده‌‌آل‌های مورد قبول جامعه را در خود رشد دهند
(منافی، 1391: 138). نظام آموزشوپرورش می‌تواند از طریق برنامه‌های درسی فرصت و امکان مناسب را برای
درونی‌سازی ارزشها و هنجارهای فرهنگی فراهم سازد.
(منافی، 1391: 142)
اهداف
هدف اصلی این تحقیق، مطالعه، بررسی و
سطح‌بندی کتابهای درسی مقطع ابتدایی و متوسطه دوم با
محوریت دریا و آموزش دریامحور است.
اهداف فرعی
1. مشخص کردن شاخص‌های ارزیابی محتوای دریامحور در برنامه درسی؛
2. مشخص کردن وزن شاخص‌های ارزیابی محتوای دریامحور در کتابهای درسی؛
3. سطح‌بندی کتابهای دوره ابتدایی و استان‌شناسی بر اساس نمره آنها در مدل تاپسیس؛
4. تعیین سهم هر کتاب در هر پایه در
تبیین نقش دریاها و آشنایی دانش‌آموزان با دریا.
روش‌شناسی پژوهش
این تحقیق براساس هدف از نوع کاربردی و
براساس روش و ماهیت توصیفی- تحلیلی است و با توجه به موضوع تحقیق برای مطالعه کتابهای درسی ابتدا کتابهای مورد‌نظر به‌صورت الکترونیکی تهیه شدند، سپس به
مطالعه آنها پرداخته شد و مفاهیم
مربوط به دریا در این کتاب‌ها استخراج شدند و برای
اینکه بتوان آنها را تحلیل کرد، ابتدا
فراوانی کلید‌واژه‌هایی همچون «دریا»، «ساحل»، «بندر»،
«کشتی» و در نقشه‌ها، عکس‌ها
و متن‌ها تمرین مورد بررسی قرار
گرفت، سپس برای مقایسه با توجه به میزان فراوانی سطح کتاب درسی تبدیل به صفحه کتاب
شدند، سپس مطالب مربوط به دریا با توجه به موضوعات مختلف رده‌بندی شدند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات
از روش Topsis استفاده شد. شاخص‌های ساخته شده برای تعیین وزن و وزن‌دهی در اختیار ده نفر از متخصصان قرار
گرفت. جامعه آماری شامل کلیه کتابهای درسی دوره اول و دوم
ابتدایی (جمعاً 41 کتاب) و متوسطه دوم شامل پایه دهم (20 عنوان کتاب درسی و 31
عنوان کتاب استان‌شناسی) و پایه یازدهم (18
عنوان کتاب درسی) چاپ سال 1396 و در مجموع 110 عنوان کتاب درسی با مجموع 14135
صفحه مورد مطالعه قرار گرفتند. در هر پایه، کتابهای آموزشی مشترک در رشته‌های مختلف تنها یک‌بار مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و ضمن تحلیل محتوای (کمی و کیفی)
کتاب درسی، شاخص‌های مناسب ارزیابی و مشخص
شدند.
مدل تاپسیس به‌عنوان یک روش تصمیم‌گیری چند شاخصی، روشی ساده و کارآمد در
اولویت‌بندی به حساب می‌آید. این روش را چن و هوانگ در سال 1992
با ارجاع به کتاب هوانگ و یون در سال 1981 مطرح کرده‌اند. (حکمت‌نیا و موسوی، 1385: 362). تکنیک تاپسیس
جزء مدل‌های جبرانی (مدل‌هایی که در مبادله بین شاخص‌ها مهم است) و از زیر‌گروه سازشی است. الگوریتم Topsis یک تصمیم‌گیری چند شاخصی جبرانی بسیار قوی برای
اولویت‌بندی گزینه‌ها از طریق شبیه کردن به جواب ایده‌ال است که به نوع تکنیک وزن‌دهی، حساسیت کمی دارد و پاسخ‌های حاصل از آن، تغییر عمقی نمی‌کند. در این روش، گزینه انتخاب شده باید
کوتاه‌‌ترین فاصله را از جواب ایده‌آل و دورترین فاصله را از ناکارآمدترین
جواب داشته باشد. از محاسن این روش میتوان
به این موارد اشاره کرد:
الف) معیارهای کمی و کیفی را توأماً در
مبحث دخالت می‌دهد.
ب) خروجی آن می‌تواند ترتیب اولویت گزینه‌ها را مشخص و این اولویت‌ها را به‌صورت کمی بیان کند.
ج) روش کار ساده و سرعت آن مناسب است.
د) ضرایب وزنی اولیه را پذیراست.
ح) تضاد و تطابق بین شاخص‌ها را در نظر می‌گیرد.
و) نتایج حاصل از این مدل کاملاً منطبق
با روش‌های تجربی است (شایان، 1383:
3).
شاخص‌های مورد استفاده در کتابهای ابتدایی
در مطالعه کتابهای درسی دوره ابتدایی، پس از مطالعه
مطالب موجود در این کتاب‌ها این مطالب در شش گروه کلی
(نمادها، موجودات، معرفی دریا، اهمیت دریا، تمرین، ارتباط غیرمستقیم)
قرار داده شدند و با استفاده از نظر کارشناسان برای آنها وزن‌هایی در نظر گرفته شدند (جدول1).
شاخص‌های مورد استفاده در مطالعه کتابهای استان‌شناسی
در این پژوهش برای سنجش کتابهای درسی استان‌شناسی از لحاظ توجه به دریا از شانزده شاخص استفاده شده است. یقیناً شاخص‌های دیگری نیز قابل پیش‌بینی و شناسایی هستند، اما چون در کتابهای استان‌شناسی وجود نداشتند از آنها استفاده نشد. برای سطح‌بندی کتاب درسی جغرافیا از معیارهای زیر که وزن‌دهی آنها با توجه به نظر کارشناسان مشخص شد،
استفاده شده است. (جدول 2)
شاخص‌های مورد استفاده در آمار توصیفی کلیه
کتاب‌ها
برای مطالعه کتابهای درسی دهم و یازدهم فراوانی کلید‌واژه‌هایی همچون «دریا» ، «ساحل»، «بندر»،
«کشتی»، «تمرین» و نقشه‌ها و عکس‌ها و متن‌ها مورد بررسی قرار گرفت.
یافته‌های تحقیق
کتابهای ابتدایی
کتابهای مقطع ابتدایی به سه گروه تقسیم
شدند: 13 کتاب که نمره بالاتر از میانگین دارند، 5 کتاب که وضعیت نزدیک به میانگین
دارند و 22 کتاب که درصد توجه به دریا و مفاهیم مربوط به آن در آنها بسیار پایین است (جدول3).
رتبه‌بندی کتاب‌ها با استفاده از روش تاپسیس
رتبه‌بندی کمی و کیفی دروس ابتدایی با
استفاده از روش تاپسیس و با در نظر گرفتن فاکتورهای مورد نظر تنها برای شش کتاب
درسی امکان‌پذیر بود. پس از رتبه‌بندی نتایج زیر حاصل شد که با یافته‌های آمار توصیفی نیز مطابقت دارد و تمام
درس‌هایی که در این رتبه‌بندی امتیاز مناسب کسب کردند، در رده بالای
جدول 3 نیز بودند (جدول4).
سطح‌بندی مفاهیم دریا در کتابهای درسی دوره دبستان
با توجه به یافته‌های پژوهش، نمادها (اشاره به کلمات
مرتبط با دریا مثل دریا، دریانوردی، قایق، کشتی، ساحل،
ملوان، خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای
خزر، بندر و ...) بالاترین رتبه را در سطح بندی کسب کرده‌اند. در سطح‌بندی مفاهیم با استفاده از مدل تاپسیس،
نمادها (657/0=cl) بالاترین امتیاز و اهمیت دریا (137/0=cl) کمترین امتیاز را داشته‌اند. (جدول5).
کتابهای درسی استان‌شناسی
با وجود تأثیر‌پذیری اغلب استان‌های کشور از دریا و مواهب الهی آن و
تأثیر بنادر در رونق اقتصادی آنها، نسبت به دریا و مفاهیم
مربوط به آن در سطح کتابهای درسی خصوصاً استان‌شناسی کم‌توجهی می‌شود، بهطوری که با توجه به یافته‌های این تحقیق در اغلب کتابهای درسی تنها به ذکر نام دریاهای ایران
و وجود نقشه ایران اکتفا شده است و در مورد بسترهای دریایی قابل استفاده بی‌توجهی شده است. با توجه به یافته‌های این پژوهش تنها استان‌های هرمزگان (96/0=cl) و استان بوشهر (93/0=cl) به نسبت سایر استان‌ها به موضوع دریا بیشتر توجه کرده‌اند که ناشی از وجود بنادر فعال و
اقتصاد پویای این مناطق است. در رتبه‌های
بعدی، استان‌های گیلان (59/0=cl) و خوزستان (55/0=cl) قرار دارند، اما استان‌های ساحلی سیستان و بلوچستان، مازندران
و گلستان وضعیت مناسبی ندارند، زیرا با وجود دسترسی به دریا، این مورد در کتابهای آنها کم‌رنگ است. سایر استان‌ها در این مورد وضعیتی بسیار نامطلوب
دارند بهطوری که برای برخی استان‌ها حتی به کلمه دریا هم در متن اشاره
نشده و تنها به خاطر وجود نقشه‌های ایران است که کلمه دریا
را میتوان در کتابهای این استان‌ها دید. استان‌های اصفهان، چهار‌محال و بختیاری، مرکزی و تهران به ترتیب
بدترین وضعیت را در استفاده و طرح مطالب مربوط به دریا و دریانوردی و سواحل در
کتابهای استان‌شناسی دارند. جدول 6 و نمودار2.
کتابهای درسی پایه دهم
در بررسی کتابهای پایه دهم، پس از بررسی‌های اولیه بیست عنوان کتاب درسی برای
مطالعه انتخاب شد که مجموعه صفحات آنها
بالغ بر 2662 صفحه بود. پس از مطالعات کمی و کیفی و بررسی تصاویر، نقشه‌ها، تمرین‌ها، اشعار و متن‌های عربی و فارسی مشخص شد که 94 صفحه
(53/3 درصد صفحات و مطالب) از این مطالب مرتبط با دریا، دریانوردی، بنادر، کشتی و
مشاغل مرتبط و محیط زیست دریایی است. در بین کتابهای درسی، جغرافیا با 39 صفحه
(5/41درصد)، تاریخ با 14 صفحه (9/14 درصد) و شیمی با 8 صفحه (5/8 درصد) بیشترین
حجم مطالب مربوط به دریا و دریانوردی و بنادر را به‌خود اختصاص داده‌اند و کار و فناوری (0 درصد)، دین و
زندگی (30/0 درصد) و تفکر و سواد رسانه (42/0درصد) کمترین توجه را به موضوعات دریامحور داشته‌اند (نمودار3).
از لحاظ کیفی نیز بین مطالب مرتبط با
دریا در کتابهای پایه دهم تفاوت‌های اساسی وجود دارد بهطوری که موضوعات مطرح شده در کتابهای مختلف به شرح جدول 7 است. همان‌طور که بررسی جدول نشان می‌دهد، مقوله‌های مطرح شده در علوم مختلف با توجه به
ماهیت آنها متفاوت است و هر یک بخشی
از ابعاد دریا و اهمیت آن را نشان می‌دهد
که لازم است هماهنگی کافی بین آنها برقرار شود.
کتابهای درسی پایه یازدهم
برای بررسی کتابهای پایه یازدهم پس از مطالعات اولیه،
18 کتاب با مجموع 2475 صفحه برای بررسی و مشخص کردن مفاهیم مشخص شدند و با توجه به
ویژگی‌های آنها مفاهیم پرتکرار مربوط به دریا
استخراج شدند و پس از بررسی نقشه‌ها، تصاویر، متن، فعالیت‌ها، نمودارها، تمرین‌ها، فعالیت‌ها، یادآوری، «بیشتر بدانیم» و تمامی
نوشته‌های کتاب در چهار گروه کلی
کلید‌واژه‌های «دریا»، «ساحل»، «بندر»، «کشتی» و
«تمرین» و گروه نقشه و تصاویر و متن‌ها سازمان‌دهی و برای بررسی بهتر تبدیل به حجم
متناسب با صفحات شدند تا بررسی حجمی مطالب امکان‌پذیر باشد. براساس مطالعات مشخص شد که
کتاب جغرافیای 2 با 43 صفحه (88/26 درصد کل صفحات کتاب جغرافیا) مطالب
مرتبط به مبحث دریا بیشترین حجم مطالب را نسبت به کل صفحات کتاب در مورد دریا و
دریانوردی دارد و پس از آن تاریخ 2 با 21 صفحه (29/11 درصد ) و زمین‌شناسی با 5/11 صفحه (16/8 درصد) بیشترین
سهم از کتاب را به مطالب دریایی اختصاص داده‌اند. اما کتابهای دین و زندگی (23/0درصد)، فلسفه و
علوم و فنون ادبی (45/0درصد) و روان‌شناسی (48/0درصد) کمترین
توجه را به این موضوع نشان داده‌اند (نمودار4).
از لحاظ کیفی نیز بین مطالب مرتبط با
دریا در کتب پایه یازدهم تفاوت‌های اساسی وجود دارد بهطوری که موضوعات مطرح شده در کتابهای مختلف به شرح جدول 8 است. همان‌طور که بررسی جدول نشان می‌دهد، مقوله‌های مطرح شده در علوم مختلف با توجه به
ماهیت آنها متفاوت است و هر یک بخشی
از ابعاد دریا و اهمیت آن را نشان می‌دهد
که لازم است هماهنگی کافی بین آنها برقرار شود (جدول8).
نتیجه‌گیری
با توجه به جایگاه دریا در گسترش تمدن
بشری و گشودن پنجره‌های جدید برای گروه‌ها و جوامع انسانی و توسعه آنها به‌نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند در توسعه و رونق اقتصادی کشورمان
سودمند باشد توجه به نواحی ساحلی کشور است و نواحی ساحلی جنوب ایران به علل مختلفی
این ظرفیت را دارند تا در جهت بهبود وضعیت کشور تأثیرگذار باشند، ولی به دلایل
متعدد ایرانیان رغبت چندانی برای سکونت در این نواحی ندارند که این امر نیازمند
فرهنگ‌سازی است و یکی از مهم‌ترین ابزارهای فرهنگ‌سازی آموزشوپرورش رسمی و کتابهای درسی است که در صورت توجه به این
امر می‌تواند نقش اثرگذاری داشته
باشد. البته کتابهای درسی تنها یکی از مواردی
است که باید مورد توجه قرار گیرد. برای بررسی این موضوع کتابهای دوره اول و دوم ابتدایی و متوسطه
دوم شامل کتابهای پایه دهم و یازدهم و کتابهای استان‌شناسی مورد بررسی قرار گرفتند. متأسفانه
توجه به دریا در کتابهای درسی بسیار کم است بهطوری که تنها 53/3 درصد از مطالب سال
دهم و 95/4 درصد از مطالب سال یازدهم و 69/4 درصد از مطالب کتابهای استان‌شناسی به موضوعات و مفاهیم دریایی
ارتباط دارد (نمودار5) که این مفاهیم نیز به‌صورت سطحی مطرح شده‌اند و نشانی از فرهنگ‌سازی وجود ندارد. در میان کتابهای درسی، کتابهای تاریخ و جغرافیا در توجه به دریا
پیشتازند، ولی کتاب‌هایی مانند دین و زندگی،
جامعه‌شناسی، فارسی و سایر کتاب‌ها بسیار کم‌اثر عمل کرده‌اند بهطوری که در این کتاب‌ها کمتر نشانه‌ای از دریا یافت می‌شود، در صورتی که می‌توانند نقشی مؤثرتر داشته باشند.
پیشنهاد‌ها
با توجه به ضرورت نگاه به دریا در جهت
توسعه و پیشرفت آینده کشور و یافته‌های تحقیق پیشنهاد می‌شود ضمن غنا بخشیدن به محتوای کتب درسی
برای توجه بیشتر به موضوع دریا برای کتابهای
درسی که نگاه به دریا در آنها کمتر است محتوای مناسب
طراحی شود.
1. برای درسی‌هایی که رتبه بالاتری دارند یا درصد
محتوای آنها بالاست، فعالیت‌های خارج از کلاس مناسب طراحی شود.
2. برای کتاب‌هایی که در آنها به مفاهیم دریایی توجه نشده با
استفاده از تصاویر مناسب و متن‌های مرتبط، محتوا‌سازی صورت بگیرد.
3. در کتابهای درسی دوره متوسطه، تجدید‌نظرهای جزئی در برخی دروس صورت گیرد و
مطالب مربوط به دریا و نقش دریا در پیشرفت کشورها مانند کشورهای آسیای شرقی و حاشیه
جنوبی خلیج‌فارس و اروپا به کتابهای درسی اضافه شود.
4. در کتابهای درسی با قرار دادن داستان‌ها و حوادثی که در کنار دریا رخ می‌دهند به معرفی مزیت‌های دریا پرداخته شود.
5. در کتابهای
استان‌شناسی، گلستان، سیستا‌ن‌وبلوچستان و مازندران، حجم مطالب مربوط به دریا، تصاویر و
آثار آن بیشتر به نمایش گذاشته شود.
6. در تمامی کتاب‌ها حداقل یک درس دریامحور قرار داده شود و به نقش دریا در
توسعه کشورها و کشور ما اشاره شود.
7. در کتابهای استان‌شناسی مناطق مرکزی ایران به نقش
ارتباطات دریایی در رونق کشور اشاره شود.
8. با وجود تأثیری که بنادر بر توسعه
استان‌های همجوار می‌توانند داشته باشند، در برنامه‌های این استان‌ها به جز خراسان شمالی و جنوبی، اشاره‌ای به استفاده از ظرفیت‌های بنادر مجاور نشده است. برای مثال با
وجود فاصله بسیار نزدیک بندر آستارا به اردبیل (80 کیلومتر) و قرار گرفتن شهرک
صنعتی اردبیل در مسیر ارتباطی به این بندر، در کتاب استان‌شناسی اردبیل به این موضوع اشاره نشده
است.
منابع
1. احمدیان، رضا و شامی، محمد‌رضا (1394). «ارزیابی نقش و اثر مناطق آزاد بر مدیریت
یکپارچه مناطق ساحلی (iczm)؛ نمونه موردی: منطقه آزاد تجاری- صنعتی
انزلی». فصلنامه ساختار و کارکرد شهری، دوره3، شماره 9، بهار 1394، صص 108-91.
2. اخگر، علی‌اکبر و بابایی، موسی (1395). «مؤلفه‌ها و شاخص‌های تأثیرگذار منابع غیرسازمانی در توسعه نیروی
دریایی راهبردی». فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره 63، بهار 1395، صص 28-5.
3. اعظمی، هادی و زارع، جواد موسوی
(1395). «بررسی و تبیین اهمیت دریا از منظر موقعیت ژئوپلیتیکی ایران». ماهنامه
پژوهش ملل، 1 (7) صص 34-19.
4. آخوندی، عباس (1394). متن پیام در
سومین کنفرانس بین‌المللی اقیانوس‌شناسی خلیج‌فارس منبع: ایسنا(https://
www. isna. ir/news/94120805167)
5. پرهیزگار، اکبر و دیوسالار، اسدالله
(1384). «بوم‌‌شهر و آثار آن در توسعه
پایدار شهرهای ساحلی؛ شهر بابلسر». نشریه برنامهریزی و آمایش فضا. دوره 9، شماره 4،
زمستان 1384، صص 41-16.
6. پهلوان، مسیب (1394). «جای خالی دریا
در کتب درسی». نخستین جشنواره دانش‌آموزی دریا، دریا مسیر
پیشرفت، شماره 4، مهر 1394.
7. حافظ‌نیا، محمد‌رضا (1371). خلیج‌فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز. تهران:
سمت.
8. حسن‌پور، هوشنگ (1391). «توسعه آموزش همه‌جانبه مبنای توسعه سواحل مکران و نقش آن
در اقتدار دریایی ج.1 .1» اولین همایش ملی توسعه سواحل مکران و اقتدار دریایی جمهوری اسلامی ایران، 28 تا 30 بهمن 1391.
9. حسینی آرانی، امیر و قاضی اندرور،
مجید (1391). «واکاوی تدابیر مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت دریا، لزوم حضور در
دریاهای آزاد و توسعه دریامحور». اولین همایش ملی توسعه سواحل مکران و اقتدار
دریایی جمهوری اسلامی ایران، 28 تا 30 بهمن 1391.
10. حکمت‌نیا، حسن و موسوی، میرنجف (1385).
کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامهریزی
شهری و ناحیه‌ای. یزد: انتشارات علم نوین.
11. رحیمی، علی‌رضا (1388). «گزاره‌هایی اساسی در باب تعامل تربیت و فرهنگ
عمومی». نامه پژوهش فرهنگی، سال دهم، دوره سوم، شماره هفتم، پاییز 1388، صص 151-
137.
12. سبحانی‌نژاد، مهدی و منافی شرف‌آباد، کاظم (1390). جامعه‌شناسی آموزشوپرورش (مبانی، رویکرد‌ها، سیر جامع نظریه‌ها و حوزه های شاخص). ناشر: یسطرون.
13. ستاری، سورنا (1394). «مایه مباهات
مردمان منطقه و جهان». نخستین جشنواره دانش‌آموزی
دریا، دریا مسیر پیشرفت، شماره 4، مهر 1394.
14. سکیمیزو، گوجی (2013). «نگاهی به حمل
و نقل دریایی 2013». 1. نیویورک: کمیسیون تجارت و توسعه سازمان ملل متحد.
15. شایان، علی؛ سعدی‌نژاد، سهیل و داداش‌زاده، محمد (1385). «کاربرد مدل‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره (MCDM) در انتخاب راهبرد مناسب جهت اجرای پروژه فناوری اطلاعات». نشریه مدیریت سازه، شماره
15، صص 116- 102.
16. صدر، سید عطاء‌الله (1392)، ماهنامه علمی تحقیقاتی
بندر و دریا، شماره 202، ص 9.
17. صفرقلی، امیرحسین؛ محمدی، اکبر؛
نجار تبار بیشه، محمد؛ حاج محمدی، امین و سیدکریمی، سید محمد (1394). آمارنامه
دریایی ایران1. ناشر: ستاد توسعه فناوری و صنایع دانش‌بنیان دریایی.
18. عزتی، عزت‌الله و شکری، شمس‌الدین
(1391). «بررسی جایگاه چابهار در ترانزیت شمال- جنوب و نقش آن در توسعه شهرهای
همجوار». فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال نهم، شماره 36، زمستان 1391، صص 14-1.
19. علاقه‌بند، علی (1366). جامعه‌شناسی آموزشوپرورش. تهران: نشر روان.
20. کامران، کاظم (1381). «جایگاه سیاست
دریایی در جمهوری اسلامی ایران». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه
تهران.52 (164) صص 587- 538.
21. محمدیان، محی‌الدین بهرام (1394). «ضرورت تجلی روح
پژوهشگری در دانش‌آموز برای شناخت دریا».
نخستین جشنواره دانش‌آموزی دریا، دریا مسیر
پیشرفت، شماره 4، مهر 1394.
22. منافی شرف‌آباد، کاظم و زمانی، الهام (1391). «نقش
نظام آموزشوپرورش در توسعه فرهنگی جامعه». فصلنامه
مهندسی فرهنگی، بهمن و اسفند 1391، شماره‌های
73 و 74، صص 150-135.
23. منفرد، هاشم؛ لطفی، حیدر؛ نصری، فرامرز و امیری، بازرگان
(1395). «نقش مدیریت یکپارچه سواحل (ICZM) در ارتقای امنیت ملی جمهوری اسلامی». فصلنامه علمی- پژوهشی
جغرافیا، برنامهریزی منطقه‌ای، سال هفتم، شماره1، زمستان 1395، صص
32-17.
24. نوبختی، عباس (1393). «تجمیع جمعیت
در سواحل جنوب». نشریه مهندسی دریا، شماره 144، صص 36-30.
25.Kay & Alderci
(1999). coastal planning and management. London: Ec4p 4EE, 1999.
26. Hinrichsen,
don (1995). «Coasts in crisis». http:// www. Aaas. Org/ International/ ehn/
Fisheries/ hinrichs htm, 1995.