راهبردهای یاددهی ـ یادگیری
هدایت اسلامی، هدایتی برای رشد و تعالی
همه ابعاد وجودی و گرایش‌های فطری است و درشخصیت یکپارچه آدمی تحقق می‌یابد. تنوع موضوعات دینی که شامل موضوعات اعتقادی، اخلاقی، عرفانی،
رفتار و آداب، سلوک عبادی و برنامه‌های اجتماعی است، از یک طرف ساحت‌های وجودی انسان و از طرف دیگر، تنوعی
در روش‌ها ایجاد می‌کند که در آموزش‌های دیگر کمتر می‌توان سراغ آن را گرفت اما از آنجا که هدف تعلیم‌وتربیت «رشد» انسان است و رشد او جز از
طریق تلاش و کوشش خود او میسر نیست، رویکرد جهت‌دهنده به همه روش‌ها، «رویکرد فعال» است. انتخاب این
رویکرد تعلیمی و تربیتی با رویکرد انتخاب شده در درس، یعنی «رویکرد فطرت‌گرا»، هماهنگ و متناسب است. در این
رویکرد، مخاطب با مجموعه توانایی‌ها، استعدادها و گرایش‌ها، مهارت‌ها و ویژگی‌های شخصی خود حضور دارد و از همه آن‌ها در جهت کمال خود بهره می‌برد.
موضوعات و مفاهیم اساسی برنامه:
برنامه درسی «اخلاق اسلامی» در طول یک
برنامه سه‌ساله، اهداف زیر را در قالب
یک جلسه یک ساعته در هفته، از سال دهم تا دوازدهم دنبال می‌کند:
• آشنایی با تعریف علم اخلاق و غایت
سلوک اخلاقی؛
• آشنایی با مطلق بودن و ضرورت حسن فعلی
و فاعلی در اخلاقی بودن اعمال؛
• آشنایی با رابطه جهان‌بینی و خودشناسی با اخلاق؛
• شناخت برگزیدگان الهی به‌عنوان اسوه در سلوک اخلاقی؛
• آشنایی با مباحث اخلاقی پایه، در
قلمرو روابط انسان با خدا، خود، و سایرین؛
• آشنایی با مهم‌ترین موانع سلوک اخلاقی و کیفیت رفع آن؛
• شناخت آداب و رفتار اسلامی در صحنه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی.
پراکندگی تقریبی موضوعات و مفاهیم در
کتاب‌های سه پایه
سیر ارائه محتوا در برنامه درسی اخلاق
اسلامی
از آنجا که میان محتوا و مطالب کتاب‌های اخلاق، ارتباط و به هم‌پیوستگی خاصی وجود دارد، ضروری است
همکاران محترم هنگام تدریس یک کتاب، از محتوای ارائه شده در کتاب‌های پیشین و پیش‌دانسته‌های دانش‌آموزان در این خصوص آگاهی کافی داشته
باشند.
1. کتاب اخلاق اسلامی(1)؛ پایه دهم
متوسطه
2. کتاب اخلاق اسلامی(2)؛ پایه یازدهم
متوسطه
3. کتاب اخلاق اسلامی(3)؛ پایه دوازدهم
متوسطه
رویکرد کلی حاکم بر برنامه
رویکرد حاکم بر برنامه، رویکرد «فطرت‌گرا» است. در تبیین این رویکرد لازم است
بدانیم که رویکردها عموماً منتج از دیدگاه‌ها و برگرفته از آن‌ها هستند و بر عناصر و اجزای یک برنامه
پرتوافکنی می‌کنند. در دیدگاه اسلام نسبت
به انسان، «فطرت» نقش‌محوری دارد و همه مباحث
انسان‌شناسی اسلامی به گونه‌ای به این اصل بازمی‌گردند. بنابر معارف دینی، هر انسانی با
فطرتی پاک به دنیا می‌آید و تنها طریقی که می‌تواند انسان را به فلاح و رستگاری
برساند و استعدادهای واقعی‌اش را شکوفا سازد، طریق
سازگار با فطرت و منطبق بر آن است.
اصول حاکم بر برنامه درسی اخلاق
برنامه‌ریزی درسی اخلاق در پرتو اصول زیر صورت
پذیرفته است:
• تعادل میان موضوع‌محوری و دانش‌آموز‌محوری در آموزش؛
• رعایت خلوص دین؛
• تقویت دین‌داری
در دانش‌آموز؛
• توجه به نیازهای فطری و مقتضیات
زمانه؛
• بالا بردن قدرت تفکر و اندیشه در دانش‌آموز؛
• الگو قرار دادن قرآن کریم و سیره
معصومین(ع) در نحوه آموزش؛
• امکان توسعه و تکمیل و تجدیدنظر در
برنامه.
تدریس و ارزشیابی برنامه
در آموزش کتاب اخلاق، سه هدف دنبال می‌شود و سعی بر آن بوده است که دانش‌آموزان به این سه هدف دست‌یابند:
1. شناخت عقلانی از مبانی، معارف و
وظایف دینی؛
2. ایمان به آن مبانی، معارف و وظایف؛
3. عمل به وظایف و مسئولیت‌ها.
برای نیل به اهداف فوق از دو نوع
«ارزشیابی مستمر» یا تدریجی و تکوینی، «ارزشیابی پایانی» استفاده می‌شود.
توصیه به دبیران محترم
در کتاب اخلاق اسلامی، هر درس عهده‌دار تبیین قسمت خاصی از اهداف و مفاهیم
تعیین‌شده در راهنمای برنامه و
شامل اجزای زیر است:
1. ورودیه: وظیفه ورودیه، ایجاد سؤال
درباره موضوع درس و آماده ساختن ذهن دانش‌آموز
است. نکاتی که ما در خصوص ورودیه به همکارانمان توصیه می‌کنیم عبارت‌اند از:
• ورودیه مقدمه و زمینه‌ساز ورود به درس است. لذا به زمان قابل
توجهی نیاز دارد و انتظار می‌رود، وقت مناسبی به آن
اختصاص یابد. البته ورودیه‌ها با هم متفاوت‌اند و بعضی به زمان بیشتری نیاز دارند.
اگر ورودیه به خوبی اجرا شود، زمینه مناسبی برای دستیابی به اهداف به وجود می‌آید.
• از ورودیه‌ها در آزمون‌های پایانی و آزمون‌های کتبی استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، متن ورودیه از بخش‌های آموزش رسمی درس است و متن حاشیه‌ای نیست.
• حتماً از دانش‌آموز در اجرای ورودیه کمک گرفته شود.
2. محتوای آموزشی: محتوای آموزشی شامل
آیات، احادیث، توضیح آیات و روایات و ترجمه آن‌ها، و توضیح مفاهیم و اهداف درس است.
دراین بخش، شایسته است به نکات زیر توجه شود:
• انتظار می‌رود مسئولیت اجرای این بخش را همکاران
به‌عهده بگیرند؛ چون این بخش
برای دانش‌آموز، جدید است و نمی‌تواند به ما کمک کند.
• این بخش برای تمام آزمون‌ها منبع سؤال است و هیچ استثنایی ندارد.
3. فعالیت‌ها: فعالیت‌ها، بخشی از محتوای آموزشی هستند که
باعث مشارکت هرچه بیشتر دانش‌آموز در فرایند تدریس می‌شوند و بر کیفیت یادگیری وی تأثیر
فراوانی می‌گذارند. ملاحظاتی که در مورد
فعالیت‌های کلاسی وجود دارند، شامل
این موارد می‌شوند:
• بهتر است این فعالیت‌ها به‌صورت گروهی انجام شوند. بدین‌گونه که گروه‌های چهار یا پنج نفره (بنابر تعداد دانش‌آموزان) تشکیل شوند و هر گروه درباره
موضوع هم‌فکری کند و نتیجه، توسط
نماینده گروه بیان شود.
• اجرای فعالیت‌های کلاسی وظیفه دانش‌آموز است و دبیر نقش هدایتگر دارد. هرچه
حضور و نقش دانش‌آموزان در فرایند تدریس
بیشتر شود و زمان تدریس و صحبت‌های دبیر کاهش یابد، آن کلاس
موفق‌تر است. آنچه در خاطر دانش‌آموزان باقی می‌ماند، همین فعالیت‌هایی است که آن‌ها خودشان انجام داده‌اند.
• فعالیت‌های کلاسی در تمام آزمون‌های مستمر، منبع سؤال‌اند؛ به‌جز پرسش‌های باز یا واگرا. (پرسش‌های باز پرسش‌هایی هستند که بیش از یک پاسخ صحیح
دارند و هرچه دانش‌آموز بگوید، از نگاه ما درست
است). چنین پرسش‌هایی نمی‌توانند جزو سؤالات امتحان پایانی باشند.
سؤال‌های واگرا، سؤالاتی هستند که
هر دانش‌آموز براساس فکر و اندیشه و
تجربه‌های شخصی خود به آن‌ها پاسخ می‌دهد و به همین دلیل جواب‌های متنوعی ارائه می‌شوند.
• فعالیت‌های کلاسی لزوماً باید در کلاس انجام
شوند، زیرا فعالیت‌ها در همه درس‌ها مقدمه‌ای برای بخش‌های بعدی محسوب می‌شوند. اگر دانش‌آموز این قسمت از درس را متوجه نشود، در
بخش‌های دیگر دچار مشکل می‌شود؛ چون یک حلقه از زنجیر آموزش ما
دچار آسیب شده است.
پی‌نوشت
(برگرفته از درس اخلاق هفتگی آیت‌الله جوادی‌آملی در بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء، 18/1/95).