از کجا شروع کردیم؟ پیش فرض ما چه بود؟
همه
ما جوان ولی مصمم بودیم؛ مصمم در زمینه آموزش معلمان، و این در شرایط آن روزها کمی
غریب به‌نظر می‌رسید. باورمان این بود که با همان روشی
که معلمی را یاد گرفته‌ایم و در کلاس اجرا می‌کنیم، به اجرای این دوره‌ها بپردازیم. در کنار معلمان باشیم نه
در مقابل ایشان! هم‌کلام شویم نه سخنران متکلم الوحده! بسیار دقت می‌کردیم که واژه‌های آموزشی را درست و بجا انتخاب کنیم و
به کار ببریم. مثلاً اگر می‌گفتیم روش فعال، در شیوه
آموزش و دانش‌افزایی معلمان هم از این
شیوه استفاده می‌کردیم. اگر در کلاس فعالیت و آزمایش را بر جزوه‌گویی مقدم می‌دانستیم تا دانش‌آموزان از پس فعالیت‌ها، خود به مفهوم درسی برسند، در این
دوره‌ها هم فرصت می‌دادیم تامعلمان به چالش کشیده شوند و با
تعامل گروهی، مفاهیم را کشف کنند.
به
همین خاطر بسیار کندوکاو می‌کردیم تا موضوعاتی را که
برای معلمان فیزیک چالش‌برانگیز بود، شناسایی کنیم.
برای اینکه کلاس مانند کلاس دانش‌آموزی ارائه شود و معلمان
تلاش واقعی داشته باشند، فعالیت دقیق و نو طراحی می‌کردیم و تمام وسایل را می‌خریدیم و تهیه می‌کردیم.
به
این ترتیب، معلمان خود را در جایگاه دانش‌آموزان
کلاس تصور می‌کردند و با همان حس و حال به
انجام دادن فعالیت‌ها مشغول می‌شدند.
در
آن سال‌ها و با عنوان سال جهانی
فیزیک، دوره‌های مختلفی با همین روش در
شهرهای کرج، رشت، زیباکنار،کرمان،یزد، خرم‌آباد و تهران برگزار کردیم و بازخوردی
گرفتیم که برایمان بسیار جالب توجه بود.
نخست
آنکه معلمان با دیدن قیافه‌های بسیار جوان به‌عنوان مدرس، ابتدا شوکه می‌شدند و تلاش می‌کردند از سن واقعی ما آگاه شوند و
بدانند که ما اصلاً معلمی می‌دانیم یا هنوز دانشجو هستیم!
در
مرحله بعد، وقتی متوجه می‌شدند که در کنارشان هستیم و
ادعایی نداریم ولی تلاش می‌کنیم یافته‌هایمان را با ایشان در میان بگذاریم، به
ما اعتماد می‌کردند. در نتیجه، فضایی
صمیمی و دلنشین به‌وجود می‌آمد که باعث هم‌افزایی مطلوبی در دوره می‌شد.
ابتکار عمل و خلاقیت در شیوه برگزاری دوره های ضمن خدمت
ماهیت
هر دوره ضمن خدمت تعیین‌کننده شکل اجرایی آن است.
لازم نیست همه دوره‌ها یک شکل و همسان برگزار
شود. قرار است معلم با گذراندن این دوره‌ها،
انگیزه و ایده‌های خوبی برای گذراندن کلاس با کیفیت‌تر به دست آورد. بنابراین، به فراخور
موقعیتی که در آن قرار داشتیم، موضوعی که برای دوره انتخاب شده بود، نوع درس و
پایه‌ای که معلمان تدریس می‌کردند، مکان و شیوه آموزش را انتخاب می‌کردیم که خود شامل چند مدل است.
1.
اجرا و همکاری گروهی بعد از ارائه دوره
برای
نمونه، به منظور آشناسازی معلمان با موضوع آموزش پژوهش‌محور و توانمند کردن آنان در این زمینه،
ابتدا دوره‌ای به این صورت برگزار می‌شود و سپس از تعدادی از معلمان علاقه‌مند دعوت می‌شود تا در کارسوقی دانش‌آموزی که پس از آن در روزهای آینده
برگزار می‌شود، مشارکت و همکاری داشته
باشند تا نمونه عملی آن را هم ببینند.
2.
ارائه مدلی از کلاس به دانش آموزان در حضور معلمان
بخشی
از دوره به ارائه مدرسان به تعدادی از دانش‌آموزان
در حضور معلمان شرکت‌کننده در دوره اختصاص پیدا
می‌کند. این مدل، اجرایی بودن
مطالبی را که در دوره ارائه می‌شود، باورپذیرتر می‌نماید. از طرفی، دانش‌آموزان با رفتارهای طبیعی خود، شکل
واقعی‌تری به اجرای نمونه‌ای از کلاس درس می‌دهند.
3.
اردوی دوره ضمن خدمت
شکل
دیگری که می‌توان برای برگزاری دوره در
نظر گرفت، یادگیری در فضاهای خارج از مدرسه و چارچوب کلاسی است. همان‌طور که انتظار داریم دانش‌آموزان بتوانند مطالب یادگرفته شده را
با بوم و دنیای اطراف خود پیونددهند، باید این فضا را برای معلمان هم به‌وجود آوریم. در یکی از این دوره‌ها به همت معلمان فیزیک استان کرمان،
بخشی از دوره را در اردویی یک روزه در خارج از شهر برگزار کردیم تا بتوانیم از
طبیعت برای فهم بهتر مطالب درسی استفاده کنیم.
4.
فرصت ارائه
بنابر
تجربه‌های متعددی که به‌دست آوردیم، یکی از ویژگی‌های مهم دوره ضمن‌خدمت برای معلمان این است که تعداد شرکت‌کنندگان باید به‌گونه‌ای باشد که بتوان آن را به‌صورت تعاملی و کارگاه اجرا کرد. در ضمن،
تمام معلمان باید به‌طور مساوی و عادلانه فرصت تبادل‌نظر و ارائه کلاسی در حضور یکدیگر را
داشته باشند تا شیوه‌های آن‌ها در بوته نقد و بررسی قرار گیرد. به‌همین خاطر، بخشی از سناریو و برنامه
کارگاه که از قبل تنظیم می‌شود، اختصاص دادن زمان کافی
به این مسئله مهم است.
دیگر
اینکه از نظر برنامه زمان‌بندی، لازم است کلاس‌ها با فاصله چیده شوند تا معلمان در وقت
آزاد بین کلاس‌ها فرصت تأمل و انجام دادن
تکلیف‌های مربوط به دوره را داشته
باشند.
5. ارائه گروهی
یکی‌دیگر از شگردهای خاص به‌کار رفته در برگزاری دوره‌ها، استفاده از گروه مدرسان است. وقتی
دو یا چند نفر به‌صورت مشترک و فعال در تولید
محتوا و نوشتن سناریوی دوره مشارکت دارند و نیز با هم اجرا می‌کنند، دوره با قوت و کیفیت بالاتری اجرا می‌گردد.
به گفته معلمان شرکت‌کننده در این دوره‌ها، با وجود حضور در فضایی ثابت به مدت
سه ساعت یا بیشتر، نحوه اجرای دوره‌ها، مانع خسته شدن افراد
شرکت‌کننده می‌شود؛ طوری که متوجه گذر زمان کارگاه نمی‌شوند.
حفظ کیفیت تعاملی در برنامه‌های آموزشی
ساختار
و سازمان‌دهی شکلی و محتوایی این
برنامه‌ها، در انتقال حس و تجربه‌های آموزشی بسیار تأثیرگذار است. مشابه این دوره‌ها ممکن است برای مدیران و معاونان سطوح
بالاتر آموزش‌وپرورش برگزار شود. اگر قائل
به این باشیم که روش تولید مفهوم توسط یادگیرنده می‌تواند در همه سطوح و دوره‌های تحصیلی هم‌افزایی ایجاد کند و باعث فهم مشترک
اهالی آموزش‌وپرورش شود، آن‌وقت نگران فضا، شرایط و زمان ارائه
نخواهیم بود و تنها دغدغه ما این نیست که سخنرانی‌های طولانی تنها راه ارتباطی نمی‌باشد!
نقطه عطف برگزاری دوره های ضمن خدمت
سال‌ها از اجرای اولین دوره‌ها گذشت. دو سال پیش در یک دوره پرورش
راهنمای گفت‌وگو شرکت‌کردم و پس از گذراندن مراحل آن و اجرای
پروژه پایان‌نامه، موفق به اخذ مدرک
«راهنمای گفت‌وگو» شدم. این دوره بستر
مناسبی برای درک ارزشمندی روابط میان انسان‌ها
فراهم می‌کند. پس بر آن شدم که ویژگی‌های خاص این‌گونه دوره‌ها را با دوره‌های ضمن خدمت تلفیق و سبک جدیدی برای
دوره‌های ضمن خدمت بازآفرینی کنم.
قالب
طراحی شده شامل ویژگی‌های زیر است:
1.
فضاسازی خاص برای معلمان، تا در یک حلقه به‌صورت
گرد بنشینند و فرصت برابر برای حضور فعال همه شرکت‌کنندگان وجود داشته باشند؛
2.
توجه به‌نظر تک‌تک شرکت‌کنندگان و اختصاص دادن زمانی خاص به
صحبت همگان با شرایط طرح شده؛
3.
طراحی فعالیت‌های متنوع آموزشی، حرکتی و
خلاق و اجرای آن به‌صورت فردی و گروهی، که باعث
می‌شود عمق یادگیری و مشارکت
افراد در این فرایند بیشتر شود.
4.
اجرای گروه مدرسان باعث ایجاد تمرکز و ارتباط بیشتر با مخاطبان می‌شود.
5.
در پایان هر قسمت دوره، با دریافت بازنگری شفاهی از همه شرکت‌کنندگان و تأثیر دادن آن در بخش‌های بعدی، بر کیفیت و مطلوبیت دوره
افزوده می‌شود.
باور
ما این است که قرار نیست همواره تعداد محدودی از مدرسان ارائه‌دهنده دوره‌های ضمن خدمت باشند. باید این دوره‌ها به شکلی برگزار شوند که معلمان با
انگیزه و رغبت فراوان در آن‌ها شرکت کنند. روح دوره باید
باعث ارتقای عزت‌نفس و خودباوری معلمان شود
تا با اهتمام و کوشش فراوان یافته‌های خود را در کلاس‌‌هایشان جاری سازند و با افزایش تجربه‌های جدید، خود بتوانند در این
یادگیرندگی مستمر منشأ اثر باشند.