مقدمه
زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم از دو بخش ژئو و
توریسم تشکیل شده است. بخش ژئو شامل جاذبه‌های
زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و میراث
معدن‌کاری و بخش توریسم آن، شامل
موضوعات چندرشته، از جمله زیرساخت‌های صنعت گردشگری همچون تفسیر، مدیریت،
اقامت، تورها و... است (نکویی‌صدری، 1388). مکان‌هایی که دارای شکل‌ها و فرایندهای جالب زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی باشند در صورت
ایجاد زیرساخت‌های گردشگری به‌عنوان ژئوسایت یا ژئوتوپ شناخته می‌شوند (علیلو و نکویی‌صدری، 1390: 28). ژئوپارک منطقه حفاظت‌شده‌ای است که علاوه بر غنای ژئوسایت‌ها دارای آثار تاریخی، باستانی و فرهنگی
باشد. در ایران ژئوپارک قشم به‌عنوان اولین پارک زمین‌شناسی در خاورمیانه در لیست ژئوپارک‌های جهانی یونسکو قرار گرفت (همان: 41 و
45). ژئوپارک‌ها در مناطق روستایی و دوردست
ایجاد می‌شوند. بنابراین با ایجاد این
پارک‌ها نرخ بیکاری و مهاجرت در
مناطق مذکور کاهش می‌یابد و راه برای توسعه مناطق
روستایی فراهم می‌شود (تربتی و همکاران، 2011).
هدف
از نوشتن این مقاله، معرفی جاذبه‌های گردشگری منطقه سفیده به
دوستداران طبیعت و گردشگران زمین‌شناس است. هم‌چنین سعی شده است به برخی از آسیب‌هایی که این موهبت الهی را در معرض
نابودی قرار می‌دهد اشاره شود تا شاید گامی
باشد در جهت حفظ این میراث گران‌بها. برای انجام این مطالعه، پس
از بررسی‌های کتابخانه‌ای و نقشه‌های زمین‌شناسی و عکس‌های ماهواره‌ای، بازدید‌های صحرایی انجام گرفته و اطلاعات
تاریخی مورد نیاز نیز از طریق مصاحبه با افراد محلی و کارشناسان مربوط کسب شده
است.
معرفی منطقه
منطقه
سفیده در بخش ندوشن شهرستان میبد در استان یزد قرار دارد. سفیده ندوشن در 32 درجه
تا 32 درجه و 2 دقیقه شمالی و 53 درجه و 35 دقیقه تا 53 درجه و 42 دقیقه شرقی جای
گرفته و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 2080 متر است (تصویر1).
اقلیم
منطقه با توجه به طبقه‌بندی کوپن از نوع BWk است، به این معنا که در این منطقه 70 درصد
بارش سالانه در شش ماهه سرد سال اتفاق می‌افتد
و مقدار آن کمتر از 20 برابر دمای میانگین سالانه و دمای میانگین سالانه کمتر از
18 درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی
منطقه 12/92 میلی‌متر است. دمای متوسط هوا در طول
سال از 12 تا 15 درجه سانتی‌گراد است. برخلاف خیلی از مناطق
بیابانی به دلیل وجود چندین چشمه در سفیده، در بیشتر مواقع سال نهرهای کوچکی همچون نوگیریه در جنوب منطقه
یا آبشوری و ... جریان دارند.
در
سفیده یک قلعه تاریخی مربوط به دوران افشار و در قسمت جنوب غربی آن، قبرستان
تاریخی وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.
زمین‌شناسی منطقه
این
منطقه در نقشه‌های زمین‌شناسی 1:100000 عقدا و 1:250000 نایین
قابل مشاهده است. عمده‌ترین سنگ‌های موجود در سفیده، نهشته‌های تراورتن1 هستند که در
دوران چهارم زمین‌شناسی شکل گرفته‌اند.
در
جنوب غرب و غرب منطقه، سازند2 نایبند متعلق به تریاس3 و در
شمال سفیده، سازندهای مختلفی از دوران اول تا دوم زمین‌شناسی را می‌توان دید. هم‌چنین در این منطقه، بیشتر در قسمت
جنوبی، سازندهای عمدتاً آهکی متعلق به ژوراسیک و کرتاسه نیز وجود دارند.
بزرگ‌ترین گسل4 در امتداد جنوب
شرقی ـ شمال غربی وجود دارد که باعث ایجاد چشمه‌های تراورتن‌ساز و تشکیل سنگ‌های تراورتن در سفیده شده است. مطابق
نقشه زمین‌شناسی 1:250000 نایین، این گسل
پس از گذر از زمین‌های کشاورزی شمال ندوشن تا مسیل
شیخ خاموشی در غرب ندوشن ادامه می‌یابد. وجود پهنه‌های تراورتنی مسگرآباد، گواهی بر عملکرد
این گسل در شمال غرب شهر ندوشن است.
جاذبه‌های زمین‌شناسی
یکی
از جذابیت‌های سفیده ندوشن برای زمین‌شناسان وجود انواع مختلف سنگ‌های رسوبی با سن‌های متفاوت در این منطقه است که چشم‌اندازهای زیبایی ایجاد کرده است. در غرب
و جنوب‌غرب سفیده، تپه‌ماهورهای سیاه‌رنگ متشکل از ماسه سنگ‌های نایبند، توسط تراورتن‌های سفید رنگ جوان احاطه شده‌اند. این در حالی است که در فاصله
چندصدمتر دورتر، انواع مختلفی از سنگ‌های
دوران اول و دوم زمین‌شناسی را می‌توان دید.
هم‌چنین در دامنه جنوبی کوه دُزُگ و در
امتداد جاده خاکی، دسترسی به ایستگاه فرستنده صدا و سیما، عملکرد گسل‌ها، یک سطح مقطع طبیعی ایجاد کرده که
لایه‌های رسوبی قدیمی‌تر را در معرض دید قرار داده است. در
این محل می‌توان سنگ آهک، ماسه‌سنگ‌های ارغوانی و کوارتزیت متعلق به اوایل
دوران اول زمین‌شناسی و همین‌طور دولومیت‌های دوران دوم را در لایه‌های مجزا مشاهده کرد.
چشمه‌های تراورتن ساز
آب‌های داخل زمین یا آب‌هایی که از سطح زمین به اعماق رفته‌اند، در اثر مجاورت با توده‌های ماگما5 گرم می‌شوند. این آب‌ها در امتداد مناطق گسلی به سطح زمین
هدایت شده و در طول مسیر مواد محلول بی‌کربنات
کلسیم را در خود حل می‌کنند. زمانی که این آب‌ها به سطح زمین می‌رسند به خاطر افت فشار و ... گاز کربن‌دی‌اکسید از این آب‌ها جدا می‌شود و کربنات کلسیم یا همان تراورتن در
سطح زمین رسوب می‌کند.
خروج
گاز کربن‌دی‌اکسید باعث جوشش آب می‌شود. بزرگ‌ترین این چشمه‌ها، چشمه سبزچین (تصویر 2) است که آب‌دهی بیشتری نسبت به سایر چشمه‌ها دارد و خروج حباب‌های گاز کربن‌دی‌اکسید از آن مشهودتر است. چشمه‌های تراورتن‌ساز دیگری هم وجود دارند که از آن جمله
می‌توان به چشمه‌های اُقُلُگ، قَلَتُگ، آبشوری، پوتینُگ
و... اشاره کرد.
حیوانات
منطقه از آب این چشمه‌ها استفاده می‌کنند و با توجه به رسوب تراورتن در طول
مسیر حرکت آب این چشمه‌ها به سمت پایین، اشکال زیبایی
به‌وجود آمده است. هم‌چنین وجود این چشمه‌ها باعث شکل‌گیری آبشارهای زیبایی شده است که معروف‌ترین آن‌ها یعنی آبشار سفیده، یکی از مناطق
گردشگری ندوشن به‌شمار میرود.
از
آنجا که آب چشمه‌های مذکور املاح معدنی دارد، در
قدیم از آب این چشمه‌ها برای درمان بیماری‌های پوستی استفاده می‌شده است و حتی برخی از افراد مسن محلی
معتقد بودند اگر آب این چشمه را در ظرفی به‌هم
بزنیم، شوری آب رفع می‌شود و می‌توان آن را برای آشامیدن به‌کار برد. آنچه در سالیان اخیر حیات این
چشمه‌ها را تهدید می‌کند، دست‌اندازی‌های نابخردانه انسانی است، به این صورت
که معدن‌داران منطقه بدون توجه به ارزش‌های زیاد آن‌ها، خودخواهانه برای استفاده از آب، این
چشمه‌ها را زیر و رو می‌کنند.
اشکال ناشی از رسوب‌گذاری تراورتن
در
هنگام رسوب‌گذاری تراورتن به خاطر عملکرد
عواملی مثل شرایط پستی و بلندی، زمین‌ساختی
و تغییرات آب و هوا و غیره، اشکال و ساختارهای مختلفی شکل می‌‌گیرد که یکی از جاذبه‌های زیبای مناطق تراورتنی است (رحیمی و
همکاران، 1390). برخی از این اشکال به شرح زیرند:
اشکال
میکروتراس یا پلکانی‌های ریزاندازه
این
اشکال موج مانند بر اثر عبور جریان‌های غنی از املاح روی سطح‌شیب‌دار به‌وجود می‌آیند (تصویر 3-1).
شکل
گل‌کلمی
در
اثر چکیدن جریان آب‌های غنی از املاح معدنی روی سطح
شیب‌دار به‌وجود می‌آید (شکل 3-2).
شکل
چینه‌ای
این
ساختار شبیه لایه‌بندی معمولی در سنگ‌های رسوبی است و در اثر تغییرات شیمیایی
و فیزیکی یا انقطاع رسوب‌گذاری ایجاد می‌شود (شکل 3-3).
شکل
آبشاری ـ سدی
بخشی
از رسوب‌گذاری تراورتن‌ها به شکل آبشارهای زیبا و پی‌درپی دیده می‌شود. این نوع از تراورتن‌ها روی سطوح دارای سراشیبی‌های تند در اثر افت سرعت جریان و فشار
آب به‌وجودآمده‌اند و در فواصل متغیری از دهانه چشمه آب
توسعه پیدا کرده‌اند و حالت توده‌ای دارند. در واقع این آبشارها دیواره‌های سدها هستند که با استمرار جریان آب،
ضخامت و توسعه می‌یابند (رنجبران، 1390). در
اصطلاح محلی به این اشکال «سنگ‌آب» می‌گویند. این اشکال قابل مقایسه با انواع
آن در چشمه‌های باداب سورت است (شکل 3-4).
مهم‌ترین خطری که این اشکال را
تهدید می‌کند، خشک شدن چشمه‌های منطقه در اثر فعالیت معدنی و هم‌چنین عدم رعایت احتیاط‌های لازم توسط بازدیدکنندگان ناآگاه
است.
کانال‌های خودساخته آهکی
زمانی
که آب چشمه‌های تراورتن به سطح زمین راه می‌یابد، هنگام حرکت در سطح زمین مقداری از
مواد همراه خود را برجا می‌گذارد و بعد از مدتی کانال‌های کوچک و کم‌عرضی را شکل می‌دهد (رضایی و قدری، 1389)، مانند آنچه
در تصویر 4 (چشمه پوتینگ) می‌بینید.
معدن گل سرخ
در
این محل کانی‌های رسی سطح زمین به‌وسیله آب‌های فرورونده، شسته و به قسمت‌های پایین‌تر برده می‌شوند. در این فرایند که به لاتریتی شدن
هم معروف است، مقدار کانی‌های آهن‌دار در قسمت‌های سطحی زمین بیشتر می‌شود و رنگ خاک به سرخی می‌گراید (حمیدی انارکی، 1378: 37) (تصویر
5).
مردم
ندوشن در گذشته از این خاک به‌عنوان کود استفاده می‌کردند. هم‌چنین مخلوط گل سرخ با آب را برای رنگ
کردن گوسفندان به کار می‌بردند. آنان اعتقاد داشتند در فصل پاییز
هم‌زمان با برآمدن ستاره سهیل در
فصل پاییز، پشم گوسفندانشان به دلیل ابتلا به «سهیل‌زدگی» یا در اصطلاح محلی «زوییل‌زدگی» می‌ریزد. برای جلوگیری از این آفت، به پشت
حیوان، گِل سرخ می‌مالیدند؛ کاری که در مناطق
جنوبی ایران هم متداول بوده است. در قسمت شرق معدن گِل سرخ، تپه‌هایی از جنس خاک‌های کاشی (کائولینیت) دیده می‌شود.
غار سنگ‌ساب
این
غار، دست‌کَندی است که در سنگ‌های نرم مارن6 حفر شده است و
لایه‌های سخت متشکل از کنگلومرا و
تراورتن، سقف آن را تشکیل می‌دهند (تصویر 6). از زمان و دلیل
حفر غار هیچ اطلاعی در دست نیست. اگر هم شواهدی بوده، در حال حاضر از بین رفته
است. خاک‌های مربوط به حفاری از محل خارج
شده‌اند. در چند دهه پیش با ایجاد
دیوار سنگی در جلو غار، آن را تبدیل به آغلی برای احشام کرده‌اند. از این غارها دست‌کم دوتای دیگر هم در جاهای دیگر ندوشن
وجود دارد که مثل سنگ‌ساب در مارن و به سمت جنوب کنده
شده‌اند. دلیل نام‌گذاری غار، وجود تپه‌ای در نزدیکی غار است که ماسه‌سنگ‌های آن برای ساییدن و تیز کردن چاقوها و
شفره‌ها (تیغه تخت‌کشی) مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
فسیل‌های مرجان
در
جنوب غرب سفیده که سازند نایبند وجود دارد، می‌توان فسیل‌های مرجان متعلق به این سازند را پیدا
کرد. این فسیل‌های مرجان در گونه‌های ایزیسترا و آسترومورفا (تصویر 7
راست) و تکسمیلیا (تصویر 7 سمت چپ) دیده می‌شود.
گونه اول به‌صورت کلونی و گونه سوم به‌صورت منفرد وجود دارد.
جایگاه
سفیده در فرهنگ و هنر مردم ندوشن
یکی
از هنرهای دستی مردم ندوشن در قدیم، حرفه سنگ‌تراشی بوده است. هنرمندان این دیار سنگ‌های تراورتن سفیده را به دلیل استحکام،
به کمک ابزارهای ساده با هنرمندی تراش می‌دادند و ابزارهایی مثل هاون و درب می‌ساختند و در پی ساختمان‌ها و سنگ‌فرش برخی از کوچه‌ها از این سنگ استفاده می‌کردند (تصویر 8). گچ مورد نیاز بنایی در
ندوشن نیز تا چند سال قبل از سنگ گچ‌های سفیده بلند (سمت شمال شرقی
منطقه) استخراج و با سوزاندن هیزم همان محل در کوره، پخته می‌شده است.
سفیده
در باور مردم نیز جایگاه خاصی دارد. ندوشنی‌ها
داستانی را سینه به سینه از پدرانشان نقل می‌کنند مبنی بر این که انسانی هنرمند و
قوی سنگ‌هایی را از سفیده به ظرافت تمام
تراشیده و به شکل یک هاون و یک تخته‌سنگ بزرگ درآورده و خود، این
وسایل را که دست‌کم وزنی در حد چند تن داشته به
تنهایی حمل کرده است. تخته سنگ مذکور با ابعادی در حدود 5/2×1×5/0 متر در کنار یکی از دروازه‌های ندوشن قرار داشته است. مردم به این
سنگ جنبه تقدس می‌دادند و روی آن نماز می‌خواندند، اموات را در آنجا کفن می‌کردند و ....
نتیجه گیری
در
سفیده ندوشن می توان تراورتن در سطح وسیع، چشمه‌های سازنده تراورتن و اشکال زیبا
و کم‌نظیر حاصل از رسوب گذاری تراورتن را مشاهده کرد. هم‌چنین این منطقه محل رخ‌نمون
انواع مختلف سنگ‌های رسوبی و پدیده‌های مختلف زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی است.
بنابراین به طبیعت‌دوستان پیشنهاد می شود که فرصت دیدن این منطقه زیبا را از دست
ندهند، زیرا در این سفر می‌توانند از شهر تاریخی ندوشن هم بازدید کنند؛ شهری که یادگارهای
زیادی از دوران کهن را در خود جای داده است و هنوز هم می‌توان آثاری از تعامل
سازنده انسان‌های گذشته و طبیعت را در جای‌جای آن مشاهده کرد.
پی‌نوشت‌ها
1.
نوعی سنگ آهک متخلخل است که از رسوبات چشمه‌های
آب گرم به‌وجود می‌آید.
2.
سازند به مجموع لایه‌هایی گفته می‌شود که ترکیب سنگ‌شناسی مشخص داشته و در سطحی نسبتاً وسیع
گسترش و امتداد یافته باشند.
3.
دوره‌های تریاس، ژوراسیک و کرتاسه در
دوران سوم زمین‌شناسی قرار دارند و شامل دوره
تاریخی 251 تا 65 میلیون سال پیش هستند.
4.
شکستگی سنگ‌های پوسته زمین که در سنگ‌های دو طرف جابه‌جا شده باشند.
5.
مواد مذاب بسیار داغ درون زمین که تحت فشار شدید در زیر پوسته زمین قرار گرفته‌اند.
6.
خاک‌هایی که دارای 35 تا 65 درصد رس
و 35 تا 65 درصد کربنات‌اند.
منابع
1.
امری‌کاظمی، علی‌رضا (1386). «نگاهی به مفاهیم کلی
ژئوپارک زمین‌شناسی و ژئوتوریسم و بررسی
جایگاه ایران در این زمینه». مجموعه مقالات بیست‌وپنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان
زمین‌شناسی کشور، تهران.
2.
حاج‌علیلو، بهزاد و بهرام نیکویی
صدری (1390). ژئوتوریسم، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، 238 صفحه.
3.
حمیدی انارکی، غلام‌رضا (1387). «هر آنچه که می‌خواهید درباره خاک‌های صنعتی بدانید». فصلنامه سنگ و معدن،
شماره 7، صص 37-22.
4.
دیداری عباس‌آباد، حسن، علی فیضی و عباس
عینعلی (1393). « بررسی زیست‌‌محیطی آلودگی آرسنیک در ارتباط
با نهشته‌های تراورتن در منطقه ندوشن
استان یزد». سومین گردهمایی ملی علوم زمین، 3 و 4 اسفند 93، تهران.
5.
رحیمی، الهه، فاطمه رحیمی و رامبد فرشیدفر (1393). «مطالعه ریخت‌شناسی و محیط‌های رسوبی تراورتن‌های چشمه‌سورت (استان مازندران)». سومین گردهمایی
ملی علوم زمین، 3 و 4 اسفند 93، تهران.
6.
رضایی‌مقدم، محمدحسین و محمدرضا قدری
(1389). «نحوه تشکیل و تحول کانال‌های خودساخته آهکی و نقش آن‌ها در مورفولوژی زمین‌های آهکی (مطالعه موردی: سکوی تراورتنی
تخت سلیمان)». جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، تابستان 1389،دوره 21، شماره 38، صص 16ـ 1.
7.
رنجبران، محسن (1390). «مورفولوژی و پتروگرافی چشمه‌های تراورتن‌ساز باداب‌سورت (ایران، شمال دامغان)». یافته‌های نوین زمین‌شناسی کاربردی، ج 9، صص 56 ـ 43.
8.
علایی مهابادی، فؤاد و محمد فودازی (1385). «نقشه زمین‌شناسی 1:100000 عقدا». سازمان زمین‌شناسی کشور.
9.
نبوی، محمدحسن و محمد عمیدی (1356). «نقشه
1:250000 زمین‌شناسی نایین». سازمان نقشه‌برداری کشور.
10.
نکوئی‌صدری، بهرام (1388). مبانی زمین‌گردشگری، با تأکید بر ایران. تهران:
انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 211 صفحه.
11.
Torbati F. N., C. Coelho, C Costa, 2011, «Geopark and Geotourism, New
Approaches to Sustainability for 21st Century», Brown Walker Press,
pp, 207..