ضرورت
اجرای مدیریت کیفیت جامع در واحدهای پیش‌دبستانی
به
عقیده پژوهشگران علم مدیریت، ارتقای سطح کیفی آموزش در واحدهای پیش‌دبستانی، و البته به مدیریت صحیح و به‌ویژه اجرای مدیریت کیفیت فراگیر است.
دلایل اصلی این نیاز چنین مطرح شده است:
•
اجرای مدیریت کیفیت فراگیر، زمینه‌ساز توجه به مدیریت بر مبنای
اصول کیفی و ارائه خدمات بهتر به ذی‌نفعان (نوآموزان، مربیان،
خانواده‌ها و جامعه محلی) است.
•
مدیریت کیفیت فراگیر بر توسعه امکانات آموزشی تأکید می‌کند. زیربنای چنین تفکری، افزایش احساس
مسئولیت است و صرفاً در سایه مسئولیت‌پذیری
است که مدیران و مربیان در پی ارتباط بیشتر با سایر مراکز پیش‌دبستانی و اصلاح تدریجی نظام‌های آموزشی برخواهند آمد.
•
اگر مدیریت کیفیت فراگیر، به درستی و با تمرکز بر نکاتی چون تداوم توسعه و پیشرفت
و افزایش اشتیاق به ارائه خدمات آموزشی اجرا شود، زمینه‌ساز ارتقای سطح آموزش در مربیان و
نوآموزان پیش‌دبستانی می‌شود که این، یکی از مهم‌ترین کاربردهای مدیریت کیفیت فراگیر در
واحدهای پیش‌دبستانی است.
مدیریت
کیفیت جامع در واحدهای پیش‌دبستانی بر چه نکاتی تأکید
دارد؟
اجرای
مدیریت کیفیت فراگیر، حرکت از شیوه مدیریت سنتی به مدیریت مبتنی بر یافته‌های نو است. مدیریت کیفیت فراگیر بر
نکات ده‌گانه زیر به‌طور جدی تأکید می‌کند:
1.
افزایش مهارت‌های نوآموزان در کنار ایجاد
تعهد: استعدادهای نوآموزان پیش‌دبستانی در صورتی شکوفا می‌شود که مهارت‌های آن‌ها به انحای گوناگون افزایش یابد. تأکید
جدی مدیریت کیفیت فراگیر در این خصوص بر دوری جستن از شیوه‌های سنتی همانند اعطای نمره و امتیاز،
دادن جایزه، تشویق براساس حفظ کردن اشعار و متون از پیش تعیین شده است. این روش‌ها، اشتیاق نوآموزان به «هدایت فراگیر»
را در همان دوره پیش‌دبستان به کمترین حد خود می‌رساند و آن‌ها را به فراگیرندگانی سطحی و تلاشگرانی
برای اخذ نمره و جایزه و رتبه در دوره ابتدایی و دوره‌های بعد تبدیل می‌کند.
به
همین منظور، توجه به دو نکته ضروری است:
ـ
آموزش دورنمای پویا و روش‌های مدیریت کیفیت فراگیر توسط
تمامی متولیان تربیت در مراکز پیش‌دبستانی.
ـ ارتباط تنگاتنگ اولیای واحد پیش‌دبستانی، والدین و نوآموزان برای اجرای
دقیق طرح.
پروفسور
ادوارد دمینگر3، از طراحان و مبتکران اولیه
مدیریت کیفیت فراگیر، مدیریت کیفیت جامع در آموزش را به پودر کیک تشبیه می‌کرد و معتقد بود این پودر حاضری، برای
استفاده در هر صورت می‌بایست آماده شود و آماده‌کنندگان آن هر کسی نمی‌توانند باشند.
حتی
اگر پودر حاضر بود، نحوه پخش آن روی کیک حاضر شده هدایت فراگیر نوآموزان پیش‌دبستانی، می‌بایست سنجیده و مبتنی بر دانش مدیریتی و
تربیتی باشد (مجدفر، 1390).
2.
TQM نیازی ضروری است: امروزه، مدیریت را حرکت به
سوی ارتقای کیفیت براساس استانداردها تعریف می‌کنند. اگر قصدمان حرکت به سوی کیفیت
باشد، طراحی و ایجاد سامانه مدیریتی مبتنی بر مدیریت کیفیت جامع ضروری است و برای
این کار به یک کمیته اجرایی جهت اجرای TQM نیاز داریم.
پیش
از هر اقدامی، باید مدیر و گروه مدیریتی واحد پیش‌دبستانی از خود بپرسند: آیا در واحد ما
برنامه دقیق و منظمی برای تقسیم وظایف، تحلیل شرایط موجود، ترسیم شرایط آرمانی و
تعیین نتایج بهتر و تعاریف جدیدی از کیفیت وجود دارد؟ در صورتی که پاسخ منفی باشد،
باید به سرعت اجرای مراحل گوناگون TQM در واحد پیش‌دبستانی آغاز شود.
نخستین
کار، تنظیم برنامه عمل راهبردی برای پیش‌دبستان
است؛ برنامه‌ای که در آن چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای رسیدن به درجه
مشخصی از کیفیت آموزش و خدمات برای دانش‌‌آموزان،
اولیا و مربیان به درستی مشخص شده باشد.
3.
TQM، دسترسی به یک سامانه یادگیری صحیح، فراگیری
عملی را ممکن می‌سازد: در شیوه‌های آموزش سنتی، بر جزئیات و وارد شدن
به جزئی‌ترین مباحث تأکید می‌شد. بسیاری از واحدهای پیش‌دبستانی که الگوی مدیریتی خود را از
مدارس سنتی، به‌ویژه مدارس دوره بالاتر، اخذ می‌کنند، دوباره درگیر وارد شدن به جزئیات
آموزش (مانند آموزش الفبا، نوشتن، خواندن، حفظ اشعار و آیات قرآنی) می‌شوند که در پیش‌دبستانی مبتنی بر TQM جایگاهی ندارد.
در
یک مرکز پیش‌دبستانی که با روش TQM اداره می‌شود، به جای تأکید بر واحدهای جداگانه‌ای به نام «دروس»، «مهارت‌ها» نمود پیدا می‌کنند. القای یک‌طرفه معلومات، بی‌توجهی به تجارب زیسته نوآموزان، کاربردی
نبودن مهارت‌های آموزش داده شده و حذف عنصر
لذت از فرایند یادگیری در پیش‌دبستانی‌هایی که به شیوه مدیریت کیفیت جامع
اداره می‌شوند، محلی از اعراب ندارند؛
چرا که به دلیل داشتن برنامه راهبردی (حداقل سالانه)، دورنمای آموزشگاه برای متولیان
کاملاً آشکار است و نقطه‌ای که در یک فاصله زمانی معین
باید بدان دست پیدا کنند، از پیش، و قبل از ورود نوآموزان به پیش‌دبستان، به درستی معلوم نیست.
برای
این منظور، مدیریت پیش‌دبستانی مبتنی بر مدیریت کیفیت
جامع و در مرحله‌های تحلیل وضع موجود، برنامه
عمل پیشنهادی و وضع تحقق یافته از ابزارهای گوناگونی در قالب نمودارها، روش‌ها و ... بهره می‌برد که از آن‌ها با نام ابزارهای «تشخیص» و «ابزارهای
برنامه‌ریزی» نام برده می‌شود (تورانی، 1391).
برای
مثال، نمودار استخوان ماهی (نمودار 1) در واحد پیش‌دبستانی پویا، که بر مبنای TQM اداره می‌شود، قبل از ورود نوآموزان به مدرسه برای
ارتقای کیفیت آموزشی و تربیتی هر نوآموز پیش‌بینی شده است.
ابزارهای
موجود در TQM آن‌چنان
گسترده و فراوان است که می‌توان از آن‌ها در بخش‌های گوناگون اداره واحد پیش‌دبستانی بهره برد (مجدفر، 1380).
4.
در TQM مدیریت سلسله مراتبی جایگاهی ندارد: امروزه
هنوز هم بسیاری از واحدهای آموزشی و حتی دانشگاه‌ها به شیوه مدیریت سلسله مراتبی، پلکانی
یا رده‌بندی شده4 اداره می‌شوند. این شیوه مدیریتی هرچند پاسخگوی نیازهای
انفرادی افراد و ناظر بر عملکرد تک‌تک آن‌هاست، نواقص عمده‌ای دارد که مهم‌ترین آن‌ها بی‌توجهی به «کیفیت» است.
در
سامانه سلسله مراتبی، مدیر فقط ناظر است، نه متحول‌کننده شرایط. مدیریت کیفیت جامع با دو
تفاوت اصولی با مدیریت سلسله مراتبی، باعث کیفیت‌گرایی در آموزش و یادگیری می‌شود:
•
وقتی برنامه راهبردی در رأس واحد آموزشی قرار می‌گیرد، سیستم و برنامه اصل می‌شود، نه فرد.
•
مدیر از کنترل‌کننده‌ای محض به حامی و ناظری پویا تغییر نقش
می‌دهد.
علاوه
بر این، چون سلسله مراتب نرم‌تر می‌شود، همراهی و مشارکت زیردستان، اعم از
مربیان، اولیا و حتی نوآموزان، افزایش می‌یابد
و مدیر علاوه بر رهبری، در طراحی برنامه راهبردی آموزشگاه به کمک دیگران، نقش حامی
و ناظر را به‌طور هم‌زمان بر عهده می‌گیرد و حتی چون رأس پلکانی برای خود
قائل نیست، در اجرا هم یاریگر دیگر مجریان می‌شود و به همین دلیل عملکرد گروهی توسعه
می‌یابد.
البته
در TQM از نقش حمایتی و نه صرفاً نظارتی مدیر به‌عنوان نقطه بحران یاد می‌کنند و معتقدند اگر این نقش به خوبی
اجرا نشود، طرح در اجرا با شکست مواجه خواهد شد.
5.
در TQM علاقه جایگزین ترس می‌شود: در سامانه‌های آموزشی سنتی، مربیان و کارمندان نه
از روی رضایت شخصی بلکه از روی ترس و اجبار فرامین مدیر را اجرا می‌کنند و جلب رضایت مدیر به هر قیمتی اولین
و آخرین هدف کارکنان زیردست مدیر است.
در
سیستم سنتی، اگر فردی داوطلبانه و از روی علاقه کاری را انجام و لیاقت و شایستگی
خود را نشان دهد، پشتکارش به هیجان تعبیر می‌شود و دیگران او را با عناوین و القابی
چون «پاچه‌خار»، «آنتن مدیر»، «نصاب‌شکن»، و... مورد نوازش قرار می‌دهند، اما در TQM حمایت از اعضا و ارتقای سطح کیفی فعالیت‌ها، اصل است. لیاقت فردی اهمیت ویژه‌ای دارد و اگر خلاف این دیده شود، تعجب‌برانگیز است؛ نه همچون شیوه سنتی، که
کارکن‌ها تعجب دیگران را برمی‌انگیزند. از این‌رو، در واحدهای پیش‌دبستانی مبتنی بر TQM، همواره بر برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی تأکید می‌شود. بازدید از مراکز پیش‌دبستانی دیگر و استفاده از تجربه
مشاوران و استادان مرتبط اصل است و تجربه‌های
زیسته افراد، به‌طور مرتب طرح و به دانش ضمنی
تبدیل می‌شوند. براساس دیدگاه‌های مدیران پیش‌دبستانی معتقد به TQM، گروه کاری آموزشگاه زمانی موفق محسوب می‌شود که تک‌تک افراد داوطلبانه و نه از روی ترس به
وظایف خود عمل کنند.
6.
TQM به دنبال تحقق یادگیری تسلط‌یاب در نوآموزان است: در نظام‌های آموزشی سنتی، معلمان اغلب از الگوی
زیر پیروی می‌کنند:
ولی
چون یکی از ابزارهای مدیریت کیفیت جامع، بهره‌برداری از حلقه 5PDCA است، الگوی یاددهی ـ یادگیری به شکل زیر تغییر
می‌یابد:
در
یک واحد پیش‌دبستانی، مربی میزان فراگیری
نوآموزان در مورد مهارت آموخته شده را به‌طور
دقیق ارزیابی می‌کند، نکاتی را که او نتوانسته
است به آن‌ها مسلط شود، به دست می‌آورد و با اتخاذ شیوه‌های جدید، بار دیگر او را در موقعیت
آموزش قرار می‌دهد. این شیوه‌ها، می‌تواند تکرار موقعیت‌های یادگیری و حتی ایجاد تعامل دوجانبه
بین کودکان (با بهره‌گیری از روش یاری کودک به کودک)
باشد، این شیوه، یکی از برترین روش‌های آموزشی است؛ چرا که افراد
هم‌سن، به راحتی می‌توانند به یکدیگر آموزش دهند.
7.
TQM، مدیریت بر مبنای ارزیابی و محاسبه است:
درست است که ارزیابی از نوآموزان در دوره پیش‌دبستانی کیفی است ولی این به معنای بی‌توجهی نوآموز به ارزیابی دقیق از پیشرفت
مراحل یادگیری و مهارت‌آموزی نوآموزان نیست.
مربی
یک واحد پیش‌دبستانی، باید با استفاده از
نمودارهای گوناگون، به‌ویژه در هنگام اجرای برنامه‌های جدید، محاسبه دقیقی از پیشرفت
نوآموزان خود داشته باشد. این به معنی دوری از حدس و گمان است که اغلب در برنامه‌های آموزشی سنتی شاهد آن هستیم؛ مربی از
تأثیر بی‌بدیل آموزش‌های خود بر نوآموزانش سخن می‌گوید ولی وقتی از او می‌پرسیم از کجا متوجه چنین تأثیری شده‌ای، از حس خود و اینکه «گمان من این است
که اشتیاق نوآموزانم نشانگر یادگیری اثربخش آنان است» سخن می‌گوید. البته اشتیاق، خود ممکن است سنجه‌ای در یادگیری اثربخش باشد ولی مربی باید
نحوه محاسبه آن را فرا گرفته باشد.
8.
TQM منجر به افزایش مهارت‌های خاص در نوآموزان می‌شود: اساس TQM کیفیت‌گرایی در همه ابعاد است. متولیان مدیریت
کیفیت جامع معتقدند که در واحدهای پیش‌دبستانی
مجری TQM، علاوه بر آشنا ساختن مربیان و کارکنان با
اصول مدیریت کیفیت جامع، باید به‌طور غیرملموس نوآموزان را هم با
اصول TQM و اجزای کیفیت‌گرایی آشنا ساخت. این موضوع در واحدهای
پیش‌دبستانی می‌تواند به‌صورت درهم‌تنیده در واحدهای کار و مهارت‌آموزی مورد توجه قرار گیرد و به‌طور عملی، برنامه‌ها و اصول TQM در هر برنامه‌ای گنجانده شود.
9.
TQM، شیوه‌ای برای سازگاری ذهن و ارتباط با محیط و
اجتماع است: ویلیام گلاسر، پدیدآورنده نظریه انتخاب، درباره فواید اجرای مدیریت کیفیت
جامع در واحدهای پیش‌دبستانی معتقد است: «این شیوه،
نظم و فراگیری را ترویج می‌دهد و نوآموزان، صرفاً آنچه را برایشان
ضروری است، فرا می‌گیرند. همچنین به دلیل وجود
سامانه کیفیت‌مداری در تمامی اجزای آموزشگاه،
یاد می‌گیرند وظایف خویش را به بهترین
وجه انجام دهند».
گلاسر
از دیگر فواید اجرای TQM در واحدهای پیش‌دبستانی، به ارزیابی مداوم نوآموزان که
به هیچ روی مبتنی بر آزمون نیست، اشاره می‌کند
و می‌گوید: «سنجش دائمی کیفیت آموزش
باعث می‌شود فرایند یادگیری و مهارت‌آموزی در واحد پیش‌دبستانی، در هیچ شرایطی، از مسیر اصلی
خود خارج نشود و کیفیت آموزش، هیچ‌گاه با افت مواجه نشود.»
گلاسر،
علاوه بر نکات ذکر شده، برقراری ارتباط میان اعضای گروه مدرسه‌ای (اولیا، نوآموزان، مربیان و نیروهای
مدیریتی پیش‌دبستان) و ارتقای سطح سازگاری
هر یک از افراد با گروه را از مهم‌ترین نکات کاربردی مدیریت کیفیت
جامع، می‌داند. از سوی دیگر، معتقد است
که هماهنگی در کار و تفکر از دیگر فواید اجرای TQM در واحدهای پیش‌دبستانی است.
10.
TQM شیوه‌ای
برای انتقال و تبادل اطلاعات است: پژوهشگران مدیریت معتقدند که TQM شیوه‌ای
مدرن برای تبادل اطلاعات، تجربه‌ها و آموزه‌ها، پیوند آموزش‌های کهن و جدید و نیز اصلاح ساختارهای
نامناسب آموزشی است. به علاوه، دو ویژگی مهم برای آن برمی‌شمرند:
الف.
TQM سکان رهبری گروه است و باعث می‌شود:
•
برنامه‌های واحد پیش‌دبستانی ما به دلیل حرکت و عملکرد جمعی
مورد حمایت رهبر گروه، یعنی مدیر پیش‌دبستان،
قرار گیرد.
•
به دلیل وجود رهبری در رأس کار پیش‌دبستان، شرایط مثبت و پویا برای
تبادل اطلاعات پدید می‌آید.
ب.
استفاده از تجربه‌های موفق واحدهای پیش‌دبستانی عادی و نیز موفق، نیاز همیشگی
واحد آموزشی ما به تحول را برطرف می‌کند.
٭٭٭
ارتقای
سطح کیفی آموزش در دوره‌های تحصیلی گوناگون، ارتقای سطح
یادگیری و مهارت‌آموزی فراگیرندگان و مجهز شدن مربیان
و معلم به مهارت‌های روز، نیاز اصلی دنیای آموزش
در جهان امروز است. اجرای مدیریت کیفیت جامع در واحدهای آموزشی پیش‌دبستانی، شیوه‌ای مناسب برای دستیابی به این اهداف و
گذر از شیوه‌های آموزش سنتی به نوین است.
پی نوشت ها
1. Total Quality Management (T.Q.M)
2. Total Quality Management in Education
3. W. Edwards Deming
4. Heria chical
5. در حلقه P، PDCA مخفف D ،Planning مخففC ، DO مخفف check و Aخلاصه شدهAct است. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره حلقه PDCA ـ که به حلقه دمینگ نیز معروف است ـ به کتاب «مدرسه و کیفیت‌گرایی» مراجعه کنید.
6. Revised Teachiong
7.William Glasser
منابع
1.
قسمت عمده اطلاعات از http:///www.minuteman.org/topics
tqm.
برداشت شده است.
2.
مجدفر، مرتضی. (1380). ابزارهای مدیریت کیفیت جامع. تهران: انتشارات مرکز خدمات و
خودکفایی ایران.
3.
ــــــــ . (1390). مدرسه و کیفیت‌گرایی. تهران: انتشارات مدرسه.
4.
تورانی، حیدر. (1391). مدیریت فرایندمدار در مدرسه/ کاربست مدیریت فرایندمدار در
مدرسه (در دو جلد مجزا). تهران: انتشارات منادی تربیت.