یادگاری‌های محمد

تا اینجا، با دانشمند همه‌چیزدانِ عصر صفوی حسابی آشنا شدید. بهتر است گشتی بزنیم و ببینیم این نابغه‌ی بزرگ، چه چیزهایی برای ما به یادگار گذاشته است. سفرمان را از شهر مشهد شروع می‌کنیم؛ از حرم مطهّر رضوی. از صحن انقلاب اسلامی به امام مهربانمان سلام می‌دهیم. این همه هماهنگی در معماری فضای این صحن، چشم را به خود خیره و دل را آرام می‌کند.

با اینکه ضلع جنوبی این صحن و اصل ایوان طلا در پایان دوره‌ی تیموریان ساخته شده بود، امّا ضلع‌های دیگر آن را صفویان احداث و تکمیل کردند و این صحن را به طور کامل شکل دادند. آن‌ها اتاق‌ها، غرفه‌ها و سردرها و بخش‌های دیگری بر آن افزودند، نهر آبی از میانش کشیدند، و بازار مشهد را در امتداد شمال- جنوب صحن گستراندند. همه‌ی این‌ها میراث هنرمندان و مهندسان اهل‌دلی چون شیخ‌بهایی‌ هستند و از سرچشمه‌ی دانش و معرفت ایشان جاری شده‌اند.

بیایید به مسجد امام در اصفهان برویم. اگر میدان نقش‌جهان را از نزدیک دیده باشید، سردر اصلی مسجد امام رو به میدان است. اگر می‌خواستند مسجد را مطابق جهت میدان نقش‌جهان  بسازند، رو به قبله قرار نمی‌گرفت. بنابراین، دالانی تعبیه کردند تا از طریق آن، تغییر جهت به سمت قبله هنگام ورود به مسجد، محسوس نباشد.

مشهور است که محاسبه‌ی جهت قبله‌ی این مسجد را شیخ بر عهده داشته است. همچنین طرّاحی گنبد این مسجد را که صدا در آن منعکس می‌شود و در زمان قدیم، نقش بلندگوی مؤذّن و مکبّر را داشته، از کارهای شیخ بوده است.

در حیاط غربی‌ مسجد هم یک ساعت آفتابی سنگی هست که در لحظه‌ی دقیق ظهر، هیچ سایه‌ای ندارد. شیخ بهایی با محاسبه‌ی زاویه‌ی تابش آفتاب و قرار دادن یک سنگ دیگر در کنار آن، امکان اعلام دقیق هنگام ظهر را فراهم ساخت و سرِ وقت اذان ظهر، مؤذّن متوجّه می‌شد باید اذان بگوید.

نمونه‌ی دیگری از کارهای شیخ ‌بهایی، ساخت ساعت آفتابی نجف است. شیخ بهایی در هنگام بازسازی حرم مطهّر امام علی(ع)، دیواری را در صحن آن ایجاد کرد تا در هر فصلی از سال، رسیدن آفتاب به آن دیوار، هنگام ظهر را مشخّص کند. می‌گویند طرّاحی دیوار دور شهر نجف را هم خود شیخ انجام داده بود.

اسم نجف آمد؛ بیایید از اصفهان زیاد دور نشویم و به شهر نجف‌آباد سری بزنیم. قدمت این شهر به همان زمان صفویه برمی‌گردد و کسی که شاه عبّاس را به ساختن این شهرِ جدید ترغیب کرد، کسی نبود جز شیخ بهایی.

محلّ بنا شدن شهر، بسیار هوشمندانه انتخاب شده است؛ طوری‌که هم شیب کافی برای هدایت آب را داشته باشد و هم در صورت بارندگی شدید، از سیل در امان باشد.

طرّاحی معماری بی‌مانند آن را هم شیخ بهایی در دست گرفته بود، به طوری‌که نه تنها احداث شهر هیچ مشکلی برای ساکنان قبلی‌اش (روستاییان آن منطقه) ایجاد نکرد، بلکه منافع زیادی هم بـرایشان به ارمغان آورد.

شیوه‌ی شهرسازی نجف‌آباد هنوز پس از گذشت چهار قرن، مناسب است چون خیابان‌کشی‌هـا و کوچه‌بندی‌ها، بسیار منظّم و شطرنجی هستند و توزیع خانه‌ها در شهر به طور اصـولی انجام شده است و برای هر یک از کاربری‌هـای مـذهبی، بازرگانی، تفریحی، صنعتی و ... جایگاهی قرار داده شده است.

شبکه‌ی آب‌رسانی منسجم این شهر، طوری مهندسی شده است که آب مورد نیاز آن را، با شبکه‌ای از قنات (کاریز)^* تأمین کند و با یک جوی بسیار طویل به شهر بیاورد. این جوی (با برنامه‌‌ریزی مشخّصی) در مسیر خودش به زمـین‌های کشاورزی آب می‌رساند، با رد شدن از کنار درختان، پذیرای مسافرهای خسته می‌شود، روستاهای سر راهش را سیراب می‌کند، آسیاب‌هایشان را به گردش درمی‌آورد.

همچنین در فصل سرد سال هم، مقداری از آب آن در استخرهایی ذخیره ‌می‌شود تا به سفره‌های آب زیرزمینی هم آب برسد. این‌همه خوش‌فکری، شگفت‌انگیز نیست؟^**

آثار باقی‌مانده از شیخ بهایی، جزو آثار ماندگار معماری ایرانی است و ما امروز با بخشی از آن‌ها آشنا شدیم.  امیدوارم از آشنایی بیش‌تر با او و پی بردن به کاربرد دانش‌های مختلف مثل ریاضیّات و هندسه در زندگی، لذّت برده باشید.



* قنات (کاریز) آب‌راهی است که در زیرِ زمین حفر می‌شود تا آب در آن جریان یابد و به سطح زمین بیاید. این آب‌راه، در زیرِ زمین، چند چاه را به هم ارتباط می‌دهد که معمولاً همگی از یک چشمه‌‌ی آب زیرزمینی سیراب می‌شوند. نیرویی که آب را در کاریز به جریان درمی‌آورد، جاذبه‌ی زمین است و نیازی به پمپ یا منبع انرژی دیگری نیست؛ در واقع چون آن را با شیب مناسبی می‌‎سازند، آب خودبه‌خود در آن به جریان می‌افتد. جالب است بدانید کاریز اوّلین بار به دست ایرانیان احداث شد و زندگی در سرزمین‌های گرم و خشک را برای ایرانیان امکان‌پذیر ساخت.

** بخشی از این طرّاحی خردمندانه‌ی شهری از بین رفته است چون از دوره‌ی پهلوی به بعد، به تدریج باغ‌های شهری به خانه‌ها یا مراکز صنعتی تبدیل شدند. در سال 1372، قسمت زیادی از آب قنات‌ها به خارج شهر برده شد تا در کشاورزی استفاده شود امّا اجرای این طرح کارشناسی‌نشده، باعث از بین‌رفتن باغ‌ها و درختان شد.  با این وجود، هنوز قنات‌ها در این منطقه به حیات خود ادامه داده‌اند و در چهار قرن اخیر، کار نظارت بر تقسیم آب، لایروبی و بـازسـازی و نگهـداری آن‌ها به طور منظّمی وجود داشته اسـت و امروزه این کار را دفتر قنوات نجف‌آباد انجام می‌دهد.