نظریه سازنده‌گرایی1 به ما می‌آموزد همواره به مسیرهایی فکر کنیم که یادگیری لذت‌بخش، فعال و مستقل در آن محقَق می‌شوند. آنچه رویکرد سازنده‌گرایی در یادگیری و دلالت‌های آموزشی و تربیت آن به ما می‌آموزد، این است که تلاش کنیم در مسیر طراحی فعالیت‌های یادگیری لذت‌بخش و فعال قرار بگیریم و هنگام طراحی فعالیت‌های یادگیری به ویژگی‌های فعالیت یادگیری سازنده‌گرا توجه داشته باشیم.
ویژگی‌های فعالیت‌های یادگیری لذت‌بخش و فعال2
برای آنکه یادگیری لذت‌بخش و فعال باشد، فعالیت‌های یادگیری باید به‌گونه‌ای انتخاب یا طراحی شوند که:
ـ بر فعالیت ذهنی و عملی دانش‌آموزان مبتنی باشند. انتقال اطلاعات از معلم به دانش‌آموز، به شکلی که یادگیرنده شنونده‌ای منفعل باشد، تنها می‌تواند به حفظ طوطی‌وار مطالب کمک کند و مخالف رویکرد سازنده‌گرایی است. چنین دانسته‌هایی فقط در شرایطی کاملاً شبیه موقعیت به یادسپاری آن‌ها قابل‌یادآوری و بازخوانی هستند و در موقعیت‌های تازه و حتی اندکی متفاوت، تأثیر و خاصیتی ندارند. این اطلاعات به سهولت در معرض فراموشی هستند و به همین دلایل ارزش یادگیری واقعی را ندارند. درحالی‌که اگر دانش‌آموزان طی انجام فعالیت، به‌طور عملی یا به‌صورت ذهنی با موضوع یادگیری درگیر شوند و خود به نتیجه برسند، هم یادگیری‌شان پایدارتر است و هم در موقعیت‌های تازه قادرند از تجربه یادگیری قبلی خود برای مواجهه با تجربه‌های جدید بهره ببرند.
ـ از معلومات و تجربه‌های قبلی، چه آموخته‌های مدرسه‌ای و چه تجربه‌های زیسته دانش‌آموزان، استفاده کنند.
یادگیری واقعی وقتی رخ می‌دهد که آموخته‌های جدید در بافت ذهنی و معلومات موجود فرد به‌درستی جایگزین و با آن‌ها یکپارچه شوند. این امر در صورتی امکان‌پذیر است که از معلومات و تجربه‌های قبلی دانش‌آموز در انجام فعالیت یادگیری جدید استفاده شود و با هدایتی مناسب، بین آن‌ها و تجربه تازه پیوند برقرار شود.
ـ فعالیت‌ها باید آن‌قدر متنوع باشند که دانش‌آموزانی با نیازها، سلیقه‌ها، توانایی‌ها و سبک‌های متفاوت یادگیری بتوانند از آن‌ها بهره بگیرند و احساس رضایت و موفقیت کنند.
افراد برای یادگیری سبک‌های متفاوتی دارند. برخی از راه مطالعه زودتر به نتیجه می‌رسند و برخی از طریق عمل و تکرار و تمرین. برخی ابتدا کلیات را می‌بینند و بعد جزئیات را و برخی برعکس. تنوع فعالیت‌های یادگیری این امکان را برای اغلب دانش‌آموزان فراهم می‌کند که کم یا بیش یاد بگیرند و به هدف یادگیری مورد انتظار دست یابند.
ـ تناسب فعالیت‌های گروهی و انفرادی رعایت شود تا هم نیاز دانش‌آموزان به تشخص‌طلبی و ابرازوجود برآورده شود، هم نیاز به عضویت در گروه و انجام بخشی از یک مجموعه فعالیت و هم نیاز به هم‌فکری با دیگران برای رسیدن به نتیجه. همین‌طور هم به‌موقع مجال تفکر و استنباط شخصی برای آن‌ها فراهم شود.
بی‌توجهی به مقتضیات خاص آموزش موضوعات گوناگون و شیفتگی افراطی نسبت به کار گروهی و فایده‌ها و ثمرات آن ممکن است سبب شود فراموش کنیم که یادگیری برخی از مفاهیم و موضوعات به جست‌وجو و تأمل شخصی و نتیجه‌گیری انفرادی نیاز دارد.
ـ تناسب فعالیت‌های ساده و دشوار به‌گونه‌ای رعایت شود که هم نیاز دانش‌آموزان را به انجام کارهای سخت و پرزحمت ارضا کنند و هم اعتمادبه‌نفس آن‌ها را از بین نبرند.
انجام کارهای بسیار ساده که مستلزم تلاشی کمتر است، همواره برای دانش‌آموزان لذت چندانی ندارد و به‌سهولت انگیزه‌های آن‌ها را کم‌رنگ می‌کند. فعالیت‌های دشوار و فوق طاقت نیز آن‌ها را نسبت به توانایی‌هایشان بی‌اعتماد می‌کند و انگیزه‌هایشان را برای فعالیت‌های بعدی به مخاطره می‌اندازد.
ـ میان زندگی واقعی دانش‌آموزان و موضوعات آموزشی ارتباط برقرار شود. فراهم‌کردن فرصت‌هایی برای فعالیت‌های خارج از کلاس و حتی مدرسه، برای برقراری پیوند میان آموخته‌ها و زندگی واقعی، می‌تواند از توصیه‌های مؤثر این بخش باشد.
این هماهنگی زمانی امکان‌پذیر است که یادگیری در شرایطی شبیه به زندگی روزمره، با نمونه‌ها و مثال‌هایی از زندگی واقعی انجام شود. فعالیت‌ها باید به نحوی تنظیم شوند که این ارتباط و پیوستگی به‌روشنی برای یادگیرندگان ایجاد شود و آموخته‌ها برای فرد جدای از زندگی روزمره‌اش قلمداد نشود.
ـ فعالیت‌ها باید به‌گونه‌ای انتخاب شوند که امکان تجزیه‌وتحلیل موقعیت‌ها و قضاوت در مورد مسائل و رفتارهای خود و دیگران را برای یادگیرندگان فراهم سازد و از این طریق به تعمیق آموخته‌ها و به کاربُردن آن‌ها کمک کند.
فعالیت‌های یادگیری باید از توانایی‌ها و علاقه‌های دانش‌آموزان در زمینه‌های علمی، فنی، هنری و ادبی استفاده کنند تا هم یادگیری را برای آن‌ها آسان‌تر کنند و هم انگیزه و علاقه بیشتری برای یادگیری ایجاد کنند.
فعالیت یادگیری سازنده‌گرا
اکنون سؤال این است که اگر معلمی بخواهد بر اساس رویکرد سازنده‌گرایی فعالیت‌های یادگیری را طراحی کند، یعنی به دنبال تحقق «یادگیری سازنده‌گرا3» باشد، باید به چه ویژگی‌هایی توجه کند؟
در پاسخ باید گفت، رویکرد سازنده‌گرایی بر فعالیت یادگیرندگان تأکید می‌ورزد و خود آنان را عامل اصلی ادراک عموم و کشف و ساختن دانش می‌داند و برای معلم نقش هدایتگری فعالیت‌های یادگیرندگان و آسان‌سازی یادگیری را قائل است. بنابراین، مهم‌ترین نوع آموزش مبتنی بر نظریه‌های سازنده‌گرایی، آموزش یادگیرنده‌محور است. برای اینکه آموزش شما یادگیرنده‌محور باشد، بد نیست به این نکات توجه کنید و برای کمک به یادگیرندگان آن‌ها را به کار ببرید:
1. از آن گروه از فعالیت‌های یادگیری که بیشتر بچه‌ها را شاد و فعال می‌کنند و به مشارکت آن‌ها با یکدیگر می‌انجامند، استفاده کنید.
2. برای یادگیرندگان خود، همواره محتوا و مهارت‌ها را از طریق مرتبط‌کردن آن‌ها با موقعیت‌های واقعی زندگی معنادار کنید.
3. به یادگیرندگان کمک کنید خودسامانگر شوند و به وضعیت خودنظم‌دهی برسند؛ به‌گونه‌ای که بتوانند کارها و فعالیت‌های خود را خودشان مدیریت کنند و حتی نقش معلم را به‌عهده بگیرند.
4. از راهبرد شاگردیِ شناختی استفاده کنید. یعنی یادگیرنده غیرماهر را در کنار یادگیرنده ماهرتر قرار دهید و امکان تبادل میان آن‌ها را فراهم کنید تا از یکدیگر بیاموزند و در یادگیری به هم کمک کنند.
5. از راهبرد آموزش از بالا به پایین استفاده کنید. یعنی به‌جای طی مسیر از آسان به سخت، که معمولاً با توضیح معلم شروع می‌شود، از فعالیت‌های پیچیده برای ایجاد چالش ذهنی و پرورش روح جست‌وجوگری شروع کنید تا یادگیرندگان خود را به کشف جزئیات و حل مسئله در مرحله بعد سوق دهید.
6. برای سنجش میزان یادگیری‌ها، از الگوهای سنجش و ارزیابی تکوینی، سنجش عملکردی و نیز از فن خودارزیابی استفاده کنید و تا حد ممکن از سنجش تراکمی فاصله بگیرید.
برخی شیوه‌های طراحی فعالیت‌های یادگیری فعال و سازنده‌گرا
برای طراحی فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر یادگیری فعال شیوه‌های فراوانی وجود دارند. در ادامه، برخی از ویژگی‌های مهم فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر یادگیری فعال را معرفی می‌کنیم:
ویژگی‌های یادگیری فعال:
ـ ایجاد سؤال در ذهن مخاطب و پرورش روح جست‌وجوگری در او؛ فعالیت باید به‌گونه‌ای باشد که یادگیرنده به پرسش‌گری و جست‌وجوگری فراخوانده شود.
ـ طرح سؤال یا سؤالاتی برای پاسخ‌دهی توسط یادگیرنده؛ فعالیت باید حاوی سؤال یا سؤالاتی باشد که یادگیرنده را به تلاش برای پاسخ‌گویی فرا بخواند.
ـ ایجاد فرصت و امکانی برای کندوکاو و کشف؛ فعالیت یادگیری باید به‌گونه‌ای باشد که حس جست‌وجوگری را در یادگیرنده زنده کند و او را به استفاده از روش علمی فرابخواند.
ـ ایجاد فرصت و امکانی برای کنکاش (گفت‌وگوی هدفمند) و بحث؛ فعالیت یادگیری باید گفت‌وگومحور و مبتنی بر بحث گروهی باشد.
ـ ایجاد فرصت برای خلاقیت، نوسازی و بازسازی؛ فعالیت یادگیری باید شاگرد را به خلق یا بازسازی مفاهیم فرا بخواند.
ـ انتقادگری؛ فعالیت یادگیری باید شاگرد را به بررسی، نقد و داوری و اظهارنظر فرا بخواند.
پی‌نوشت‌ها
1. constructivism
منابع
1. رحیمی. علیرضا، تربیت عقلانی بصیرت گرا (یک نظریه تربیتی برای عمل). نهج. 1400. تهران.
2. رحیمی. علیرضا، برای تربیت... (راهنمای نظری و عملی تربیت‌گرا). نهج. 1401. تهران.
3. Constructiviste learning