بحران همه‌گیری کرونا شرایط ویژه‌ای را به‌وجود آورد و بسیاری از مشکلات روان‌شناختی و نیز ارتباطی ایجاد یا آشکار شدند. از طرف دیگر هم، دسترسی‌نداشتن بخش عمده‌ای از جمعیت دانش‌آموزی و خانواده‌ها به مشاور باعث شد که مشکلات ایجادشده، به‌خوبی حل نشوند و در مجموع، خلل مهمی در امر مشاوره در مدرسه‌ها به وجود آید. مشکلات روان‌شناختی و سازشی دانش‌آموزان در دوران کرونا بسیار بود. از جمله مشکلات مربوط به اضطراب و فشار عصبی و حتی افسردگی و نیز مشکلات ارتباطی با والدین در این دوران افزایش یافت. از طرف دیگر هم، درگیری در فضای مجازی و ارتباط گسترده در شبکه‌های اجتماعی مسائل جدیدی را ایجاد کرد. به آموزش مجازی نیاز داشتیم، اما نظارت درست و مناسب اعمال نشد.
در مجموع، مشکلات با گذر از دوران شدید شیوع کرونا و به‌خودی خود حل نمی‌شوند و به مداخله جدی‌تری در این امر نیاز است. به‌خصوص با حضوری‌شدن مدرسه‌ها و فروکش‌کردن شیوع ویروس کرونا، این امکان وجود دارد که مداخله‌های مناسبی توسط کارکنان تربیتی مشاوره‌ای در مورد مشکلات مذکور انجام شود.
اما سؤال مهم این است که: «مشاوران مدرسه‌ها در دوران پساکرونا باید چگونه عمل کنند؟»
نگاه سنتی به مشاور مدرسه این است که در دفتر کار خود حاضر باشد تا کسانی که مشکل دارند، به سراغ او بروند و از او خدماتی دریافت کنند. البته این رویکرد نگاه صرفاً سنتی نیست و از رویکردهای معمول در درمانگاه‌های مشاوره و خدمات روان‌شناختی است. مشاور به دلایلی (بعضاً علمی) عقیده دارد این مراجع است که باید به سراغ مشاور بیاید و حتی لزومی ندارد مشاور پیگیر حضور مراجع در جلسه‌های بعدی مشاوره باشد. این نگاه ممکن است در عرصه بالینی و در مورد افراد بزرگ‌سال صادق باشد، اما در فضای مدرسه و در شرایطی که برخی از دانش‌آموزان هنوز شناخت کافی از مشاوره ندارند و حتی در صورت شناخت از اعتماد لازم برخوردار نیستند و گاهی امکان و مهارت ابراز مشکلشان را ندارند، پاسخ‌گو نیست. در واقع با این نگاه، فقط گروه‌های خاصی از مشاوره بهره می‌برند؛ مثلاً دانش‌آموزانی که ابرازگری بالاتری دارند و یا مشکلات شخصی ندارند.
تجربه نشان داده است، در وضعیت فعلی آموزش کشور، پیشرفت تحصیلی برای دانش‌آموزان و خانواده‌ها اولویت بالایی دارد و برای همین، خیلی از مراجعه‌کنندگان که خودشان داوطلب می‌شوند، در خصوص مسائل درسی و آموزشی به مشاور رجوع می‌کنند. از این رو، با توجه به محدودیت زمانی مشاور در مدرسه به دلیل کمبود نیرو، فرصتی برای دانش‌آموزان دارای مشکلات سازشی و ارتباطی ایجاد نمی‌شود.
مشاور به‌مثابه طبیبی دوار
با توجه به توضیحات بالا، اینکه مشاور منتظر مراجعه دانش‌آموزان باشد، تا بتواند به آن‌ها کمک مشاوره‌ای بدهد، رویکرد جامعی نیست و طیف مهمی از دانش‌آموزان دارای مشکلات مهم و جدی، از قلم می‌افتند. رویکرد جایگزین در دوران پساکرونا می‌تواند مبتنی بر روش «طبیب دوار» باشد؛ مفهومی که توسط امیر مؤمنان (ع)، در خصوص توصیف روش تربیتی پیامبر اکرم (ص)، به کار رفته است. در این روش مشاور به‌طور فعالانه به شناسایی مشکلات دانش‌آموز، ارائه مشاوره و یا خدمات ارجاع به متخصصان می‌پردازد و می‌کوشد خود به سراغ مراجع برود.
امام علی (علیه‌السلام)، در خطبه 108 «نهج‌البلاغه»، با تشبیه پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به طبیب و پزشکی که با طب خود، سخت به دنبال نیازمندان به طبابت روحی می‌گردد، رسالت آن حضرت را در معالجه روح و جان انسان‌ها بیان می‌کند و می‌فرماید: «طبیب دوّار بطبّه.» او پزشک بیماری جهل و طبیب اخلاق نکوهیده و پست است و با طب خویش در سیر و گردش است. کنایه از اینکه وی برای درمان جاهلان و گمراهان تلاش می‌کند و خویشتن را بر این امر منصوب و موظف داشته است.
نکته شایان توجه و تأمل این است که پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم)، بر خلاف عرف طبیبان و پزشکانی که با جسم فیزیکی مردم در ارتباط‌اند و در مطب و محل کار خود به انتظار مریض می‌نشینند تا بیماران به آن‌ها مراجعه کنند، خود به سراغ بیماران می‌رود. به بیان دیگر، پیامبر برای رسالتش که درمان بیماری روح و جان مردم است، رسالت فراگیر دارد و این رسالت اقتضای آن را دارد که او به سراغ مردم برود و به دنبال درمان آن‌ها باشد.
ابن ابی الحدید، شارح نهج‌البلاغه، درباره «طبیب دوار» می‌گوید: پیامبر(ص) طبیبی در گردش است؛ برای اینکه طبیب در گردش دارای تجربه بیشتری است. منظور از در گردش‌بودن این است که به سراغ بیمار می‌رود؛ چرا که صالحان و خوبان دنبال بیماری‌های جان و دل می‌گردند و معالجه‌اش می‌کنند.
لازم به ذکر است که این نگاه موضوع جدیدی نیست و بسیاری از مشاوران همواره از این رویکرد در مدرسه‌ها استفاده کرده‌اند و به دنبال حل مشکلات دانش‌آموزان به‌صورت فعالانه بوده‌اند. اما در شرایط کنونی که مدرسه‌ها شرایط کرونا را تجربه کرده‌اند و مدتی محرومیت از خدمات مشاوره حضوری وجود داشته است، این نگاه تأثیر بیشتری دارد.
در کنار این نگاه به شناسایی و حل مشکلات و یا ارجاع، مشاوره باید به‌طور جدی در کانون توجه مدرسه‌ها قرار بگیرد، زیرا دانش‌آموزان در تمام دوره‌های تحصیلی نیازهای روزافزونی به مشاوره دارند.
منابع
۱. کولت تی، دولارهید و متیو ای. لمبرگر- ترولاو (۱۳۹۹). نظریه‌های مشاوره مدرسه برای قرن بیست‌ویک. ترجمه داریوش عظیمی. نشر ارجمند. تهران.
۲. نهج‌البلاغه، ترجمه دشتی.
۳. شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 7.