کی فکرش را می‌کرد؟

مرتضی مجدفر

۱۴۰۰/۰۹/۰۱

تغییر راهبردهای یاددهی یادگیری از ۱۵ به ۳۳۰ تکنیک با نگاه آینده پژوهانه

از عرش به فرش

از اول بنا نداشتیم در سلسله‌مطالب آینده‌پژوهی در عرش بمانیم، بلکه قصدمان این بود که با مثال‌هایی از حیات روزمره‌ی آموزگاران و مدیران مدرسه‌ها، تا حد ممکن این مطالب را به شکلی پذیرفتنی ارائه دهیم؛ ولی ذکر برخی نکته‌های علمی و تاریخچه‌ای درباره‌ی آینده‌پژوهی ضروری است. در این شماره، این قبیل مطالب را در ستونی جداگانه،‌ در صفحه‌ی روبه‌رو، می‌خوانید.

فقط در طول چهل سال

چهل سال پیش که دانشجوی تربیت معلم بودم، در درس‌های فن معلمی و کارورزی، استادانی داشتیم که به‌تمام‌معنا در تربیتِ معلم‌ها خبره بودند. این استادان و در رأس آن‌ها استاد زنده‌یاد سهیلی که کلاس‌هایش را به‌شیوه‌ی کارگاه‌های میکروتیچینگ (تقسیم تدریس به قطعه‌های کوچک) اداره می‌کرد، در پایان دوره به ما گفتند وقتی به مدرسه رفتید، اگر با این 15 روش تدریس کنید که به شما یاد دادیم، در مدت کوتاهی به معلمی خبره تبدیل می‌شویدکه مدیران برای نگهداشتن شما سرودست خواهند شکست. در عمل این‌گونه شد و به غیر از معدودی از هم‌کلاسی‌هایمان که روش معلمان غیرخلاق را برگزیدند، بقیه درخشیدند. این استادان بزرگوار، بر اساس روشی که از سال 1344 در پیش گرفته بودند، فکر نمی‌کردند همه چیز، از جمله روش‌های تدریس و راهبردهای یاددهی‌یادگیریِ برگرفته از همین روش‌ها، در شرف تغییرند. در سال 1370، یعنی اندکی بعد از دهمین سال ورودم به آموزش‌وپرورش که از دولتیِ سر آموزش‌های همان استادان، ابتدا در مقام مسئول دوره‌ی آموزشی و سپس به‌عنوان معاون آموزشی، به اداره فرا خوانده شده بودم، در مطالعه‌‌ی گزارشی پژوهشی، متوجه شدم تعداد راهبردهای یاددهی‌یادگیری به بیش از 100 مورد رسیده است و این در حالی بود که از ابتدای دهه‌ی ۱۳80، تعداد این راهبردها به 300 و اکنون به 330 مورد افزایش پیدا کرده است، یعنی لااقل 330 طرح و راهکار برای ارائه‌ی درس به دانش‌آموزان پدید آمده و به‌طور قطع بعد از دوران کرونا، با توجه به توسعه‌ی آموزش‌های مجازی، این تعداد به بیش از این نیز خواهد رسید. بی‌شک پشت پر‌ده‌ی این اتفاق‌ها مسیر آینده‌پژوهی گسترده‌ای گشوده شده و اندیشمندان در صددند که راه‌های جدیدتر تدریس به دانش‌آموزان را شناسایی و ارائه کنند. همه‌ی این روش‌های جدید، در مقایسه با 15 روش زمان دانشجویی ما که قرار بود با آن‌‌ها معلم ابرقهرمان شویم، در پاسخ به این سؤال پدید آمده است: آیا روش‌هایی که ما به کار می‌بریم، آن‌چنان‌ تأثیرگذارند که همه‌ی دانش‌آموزان بتوانند همه‌ی درس‌های ما را یاد بگیرند؟ به عبارت دیگر، اینکه بگوییم دانش‌آموزان نمی‌توانند یاد بگیرند، فقط در مورد حداکثر 5/2 درصد آنان که آموزش‌ناپذیرند، مصداق دارد. بنابراین، باید گزاره‌ی خودمان را با طرح سؤال بالا عوض کنیم.

این 330 راهبرد که حدود 70 مورد آن‌ها مختص دوره‌های پیش‌دبستان و ابتدایی هستند، می‌توانند یاریگر ما در آموزش کودکان باشند. تأکید بر روش‌های قدیمی که البته بسیاری از آن‌ها کماکان اثربخش‌اند، سنگ یاد‌نگرفتن را گردن دانش‌آموزان خواهد انداخت و آن‌ها مقصران عرصه‌ی یاد‌نگرفتن خواهند بود.

تمرین 1

با جست‌وجو در منابع و سایت‌های معتبر، کتاب‌هایی را به دست آورید که در زمینه‌ی روش‌های یاددهی‌‌یادگیری حرف نویی برای گفتن دارند. بدیهی است همه‌ی منابع جهانی را ، قبل از 2015، در این زمینه باید کنار بگذارید و در مورد آثار فارسی هم با احتیاط بیشتری روبه‌رو شوید. برخی از منابع شناخته‌شده‌ی فارسی تدریسِ، به دهه‌ی 1960 میلادی مربوط هستند و برخی از آن‌ها هم که بعد از سال 2000 چاپ شده‌اند، حرفی برای گفتن ندارند.

حال با آینده‌پژوهی چند راهبرد یاددهی‌یادگیری ابداع کنید که در فهرستِ در دسترس شما نیست و مناسب اوضاعی است که دانش‌آموزان در مدرسه حضور ندارند (تدریس از راه دور). این به‌معنای آن نیست که روش تدریس ابداعی شما، وجود خارجی ندارد، بلکه ممکن است شما چیزی درباره‌ی آن ندانید.

تمرین 2

مارشال مک لوهان آینده‌پژوهی بود که در اواخر دهه‌ی 1960 میلادی، در حالی که هنوز رایانه‌های خانگی به وجود نیامده بودند و خبری از اینترنت نبود، اصطلاح «جهان: پیش به‌سوی دهکده‌ی جهانی» را به کار برد. منظور او به‌طور ساده این بود که در آینده‌ای نزدیک، کل دنیا مثل دهکده‌ای خواهد شد که اگر خروس یکی از همسایه‌ها قوقولی‌قوقو کند، در کمتر از چند ثانیه، همه صدای این خروس را خواهند شنید و اگر اراده کنند، از پنجره‌ی خانه‌ی خود، این خروس را خواهند دید. آن موقع خیلی‌ها به اندیشه‌ی مک لوهان خندیدند، ولی پیش‌بینی او در کمتر از 20 سال بعد عملی شد.

- با جست‌وجو، کتاب یا مقاله‌هایی را از مک لوهان به دست آورید و بخوانید.

- در مقام معلمی آینده‌پژوه، فکر می‌کنید کلاس‌های درس در 10 سال آینده چگونه خواهند بود.

برای ثبت در تاریخ

تاریخچه‌ی آینده‌پژوهی

آینده‌پژوهی در مقام فعالیتی عمومی از دهه‌ی 1960 میلادی آغاز شد. برتراند دوژوئنل نخستین پژوهش نظری در مورد آینده را به نام «هنر گمان» نوشت. او گفت: «هیچ واقعیتی در مورد آینده وجود ندارد» و نتیجه گرفت که یافتن مدرک‌ها و بهره‌وری‌هایی برای آینده، نیازمند روش‌هایی غیر‌متداول است. هوشیاری نسبت به آینده نقطه‌ی عطفی برای آغاز آینده‌پژ‌وهی است. هاریسون براون‌، در کتاب خود به نام چالش پیش روی آینده‌ی بشر، در 1954 بسیاری از مسائل بوم‌شناسی و مسائل مربوط به توسعه‌ را که انسان در حال حاضر با آن روبه‌روست، پیش‌بینی کرد. راشل کارسون با نوشتن کتاب «بهار خاموش» در 1962، با تصویرکردن دنیایی بدون سینه‌سرخ (نوعی پرنده)، آغازگر جنبش زیست‌محیطی بود. واکاوی مسائل مربوط به آینده‌ی جمعیت بشر نیز در کتاب«بمب جمعیت» اثر پاول ارلیش صورت پذیرفت. انتشار این آثار و پیش‌بینی فروپاشی جامعه‌ی صنعتی، دنیای آن زمان را دچار شوک روحی کرد. بعدها، رویدادهایی نظیر ترور برادران کندی و مارتین لوتر کینگ، جنگ ویتنام، بحران نفتی و رسوایی واتر‌گیت نشان داد آینده‌پژوهان در پیش‌بینی این موضوع درست عمل کرده‌اند.

آینده‌پژوهان مثبت‌اندیش نیز در دهه 1960 به‌سختی مشغول بودند. دانیل بل، جامعه‌شناس، برای نخستین بار اصطلاح «جامعه‌ی فرا‌صنعتی» را در کتابی به همین نام به کار برد. بل سرآغاز تعداد زیادی از آینده‌پژوهان نظیر مارشال مک لوهان و آلوین تافلر بود که آینده‌ی پیش‌بینی‌شده‌ی آن‌ها کمی دیر محقق شد، ولی دنیا دیدارگر تحولات بنیادین در زمینه‌ی ارتباطات و کسب‌وکار، از طریق ظهور رایانه‌های شخصی، در دهه‌ی 19۸۰ و ظهور اینترنت در دهه‌ی 19۹۰ بود.

در دهه‌ی 1960، آینده‌پژوهی به‌عنوان یکی از رشته‌های نوین پایه‌ریزی شد. نخستین دوره‌ی آموزشی را جیم دیتور در 1963 در بنیاد پلی‌تکنیک ویرجینیا تدریس کرد. پس از آن، وندل بل مجموعه‌ی دوره‌های آموزشی خود را در دانشگاه ییل آغاز کرد. پس از انتقال دیتور به گروه علوم سیاسی دانشگاه هاوایی، وی دوره‌های متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره‌های فوق‌لیسانس و دکترا ایجاد کرد.

در 1974، جیب فاولز و کریس دید نخستین دوره‌ی تخصصی فوق‌لیسانس را در دانشگاه هوستون برپا کردند. بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‌های ماساچوست، آکرون، مینه‌سوتا، یو‌اس‌سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شدند. هم‌اکنون به‌جز دانشگاه‌های هاوایی و هوستون، بقیه‌ی دوره‌ها تعطیل شده‌اند. دو سازمان پراعتبار یعنی«انجمن آینده‌ی دنیا و فدراسیون جهانی آینده‌پژوهی» به‌ترتیب در 1967 در آمریکا و ۱۹۷۳ در پاریس تأسیس شدند. انتشار مجله‌ی آینده‌پژوه¹ کار انجمن آینده‌ی جهان است.