به موازات طولانی‌‌‌شدن دوران شیوع کرونا، کودکان بیش از هر زمان دیگری با فضای مجازی درگیر شده و وقت بیشتری را به تماشای صفحات تبلت، تلفن همراه و رایانه می‌گذرانند. در کنار امتیازات منحصربه‌فرد رسانه‌های جدید و فضای مجازی، به‌ویژه در دوران کرونا، استفاده‌ی بیش از حد از این فناوری‌ها ممکن است خطرات و تهدید‌هایی در پی داشته باشد. آموزگاران و والدین گرامی، آنچه در ادامه آمده، مروری است بر نتایج پژوهش‌های بین‌المللی مربوطه که در سال‌های اخیر به انجام رسیده‌اند.
خطرهای برخط به سه دسته تقسیم می‌شوند:
خطر محتوایی: کودکان در معرض محتواهای گسترده‌ای قرار دارند و در نتیجه در معرض مضمون‌های نامناسب مانند گفتار و اعمال خشونت‌آمیز قرار می‌گیرند. متداول‌ترین محتواها پیام‌های نفرت‌آمیز و سایت‌هایی هستند که به بی‌اشتهایی یا پرخوری عصبی و اشتراک‌گذاری تجربه‌ی مصرف مواد مخدر تشویق می‌کنند (Ofcom, 2017). 21 درصد از کودکان انگلیسی مورد آزار و اذیت قلدری‌های برخط قرارگرفته‌اند. متداول‌ترین شیوه، ارسال پیام‌های مضر برای کودکان است.
خطر رفتاری: کودکان در فضای مجازی می‌توانند در وضعیت تعامل با دیگران قرار گیرند. این نوع خطر می‌تواند شامل قلدری و بداخلاقی باشد. اگر شیوه‌ی تربیتی کودک غلط باشد، می‌تواند از رفتارهای خطرناک تقلید کند و آن‌ها را به اشتراک بگذارد.
خطر تماسی: در خطر تماسی، کودک قربانی وضعیت تعاملی می‌شود.
از آنجا که سن کودکان یکی از عوامل تأثیرگذار بر تجربه‌های برخط آن‌هاست، دکتر انگلهارد رودکین در گزارشی برای مرکز مراقبت از امنیت کودکان در انگلستان، گروه‌های سنی کودکان زیر هجده سال را به چهار دسته تقسیم کرده‌است که در ادامه دو دسته بررسی می‌شوند.
گروه سنی 6 تا 9 سال
با توجه به درک اهمیت پذیرش گروه هم‌سالان، این گروه سنی عموماً به سمت نقش‌آفرینی حرکت می‌کنند. از آنجا که کودک در این سن در حال یادگیری نحوه‌ی مدیریت تفکر و احساسات خویش است، چنانچه به دلیل ضعف‌های آموزشی و تربیتی قادر به انجام این مدیریت نباشد، امکان بروز رفتارهای پرخاشگرانه، زورگویی و منزوی شدن در او وجود دارد. بازی و تماشای فیلم، فعالیت‌های مورد علاقه‌ی این گروه سنی هستند. این گروه در مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز دچار تشویش می‌شوند.
گروه سنی 10 تا 13 سال
آن‌ها به سمت تفکر به شیوه‌ی بزرگ‌سالان پیش می‌روند، اما هنوز نمی‌توانند همانند آن‌ها تصمیم‌گیری کنند. با توجه به اینکه از انتظارات و فشارهای اجتماعی آگاهی پیدا می‌کنند، در خود تغییراتی ایجاد می‌کنند تا مورد قبول هم‌سالان خود باشند. دوستان هم برای آن‌ها اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. در این گروه سنی، دختران به دلیل مقایسه‌ی بیشتر خود با هم‌سالان، دچار کاهش عزت‌نفس می‌شوند. این گروه سنی،
به دلیل آنکه انتظار پاداش فوری برای عملکردهای خود را دارد، دست به انجام رفتارهای پرخطر می‌زند. به‌طور متوسط، بیست ساعت در هفته از اینترنت استفاده می‌کند و علاوه بر تماشای ویدئوهای برخط، میل بیشتری نسبت به گفت‌وگوی اینترنتی با دوستان و اعضای خانواده‌ی خود دارند. امکان انجام رفتارهای پرخطر در آن‌ها افزایش می‌یابد و غالباً به دلیل نیازهای عاطفی، اقدام به اشتراک‌گذاری تجربه‌های خود می‌کنند.
* در ادامه، به‌طور ویژه به برخی از خطرات برخط و استفاده‌ی افراطی از صفحات نمایشگر اشاره می‌کنیم.
سلامت روان
در مطالعه‌ای فراتحلیلی، ارتباط بین شیوع «استفاده‌ی مشکل‌زا از تلفن همراه» (PSU)1 و ارتباط آن با سلامت روان بررسی شد. با استفاده از یک راهبرد جست‌وجو، عنوان‌های پزشکی در هشت بانک اطلاعاتی از 2011 تا 2017 مورد بررسی قرار گرفتند. از 924 مطالعه‌ی شناسایی‌شده، 41 مورد در این بررسی گنجانده شدند. در این مطالعات، برخی مؤلفه‌های سلامت روان یعنی افسردگی، اضطراب، فشار، کیفیت پایین خواب، و کاهش پیشرفت تحصیلی بررسی و تحلیل شدند. در مجموع این مطالعات 41871 کودک و نوجوان مشارکت داشتند که در بین آنان شیوع استفاده‌ی مشکل‌زا از تلفن همراه 3/23 درصد است. استفاده‌ی مشکل‌زا از تلفن همراه با افزایش احتمال افسردگی، اضطراب، استرس ادارک شده و کیفیت پایین خواب همراه است. استفاده‌ی مشکل‌زا از تلفن همراه تقریباً از هر چهار کودک و نوجوان در یک کودک مشاهده می‌شود و با افزایش احتمالِ ضعف در سلامت روان همراه است (Sohn, Rees, Wildridge, Kalk & Carter, 2019).
در پژوهشی بین‌المللی با عنوان «مقایسه‌ی بین‌المللی نارسایی بازی اینترنتی و مشکلات روان‌شناختی در مقابل سلامت: فراتحلیل 20 کشور»، 84 پژوهش با حجم نمونه‌ی 58834 نفر از بین 20 کشور مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته‌ها نشان داد، در همه‌ی کشورها بین نارسایی بازی اینترنتی و مشکلات روان‌شناختی ارتباط مثبت قوی برقرار است (Cheng, Cheung, & Wang, 2018).
پاداش مغز
تامیر و میشل (2013) دریافتند، سامانه‌های پاداش در مغز نوجوانان به احتمال زیاد هنگامی که به پرسش‌هایی درباره‌ی خودشان پاسخ می‌دهند، فعال خواهد شد. رسانه‌های اجتماعی داستان‌های شخصی را فرامی‌خوانند و از کاربران می‌خواهند تصویرهای شخصی، ویدئوها یا روایت‌های زندگی شخصی خود را منتشر کنند. این شرایط به‌طور مستقیم به واکنش لذت‌بخش مغز منتهی می‌شود (Kennedy, 2019). همین سیستم پاداش مغزی، وقتی یک تصویر تعداد زیادی لایک دریافت می‌کند نیز فعال می‌شود (Sherman, Pyton, Hernandez, Greenfield & Dapretoo, 2016).
حواس‌پرتی دیجیتال
وقتی نوجوانان زمان زیادی را در شبکه‌های اجتماعی صرف می‌کنند، وقت کمتری را برای دیگر فعالیت‌های مفید از جمله مطالعه‌ی کتاب، مجله و روزنامه، تماشای تلویزیون، مشارکت در فعالیت‌های غیرنشسته و گفت‌وگوی چهره به چهره خواهند داشت (Twenge et al., 2017). کسانی که در طول غذاخوردن با یک دوست یا اعضای خانواده، سرشان به تبلت گرم است، سطح پایین‌تری از لذت و ارتباط را نشان می‌دهند (Luna, 2018).
سلامت مغز
استریکلند (2014) متوجه شد، چت‌روم‌ها و سرگرمی‌های شبکه‌های اجتماعی از خطر افسردگی می‌کاهند، اما به اشتراک‌گذاری عکس، بر رفتار خودشیفتگی و در نتیجه بیماری مغزی می‌افزاید.
نوع استفاده از شبکه‌های اجتماعی نیز در میزان آسیب‌رسیدن به مغز اهمیت دارد. گشت‌زنی و تورق منفعلانه در شبکه‌های اجتماعی به‌طور مشخص برای مغز آسیب‌زاست. استفاده از اینستاگرام می‌تواند مقایسه‌های منفی از زندگی را افزایش دهد، چرا که اینستاگرام فضایی است که نیازمند اشتراک دوسویه نیست (یعنی کاربر می‌تواند پروفایل دیگری را دنبال کند، بدون آنکه خود از سوی فرد مورد نظر دنبال شود). نوجوانانی که در سن خاصی قرار دارند و در حال تعریف هویت خود هستند، بیش از دیگر سنین در معرض مقایسه‌های حاصل از اینستاگرام قرار می‌گیرند (Weinstein, 2017). دنبال کردن افراد غریبه از سوی نوجوانان در اینستاگرام، با تعداد علائم افسردگی گزارش‌شده از سوی کاربر ارتباط مثبت دارد (Lup, & Trub & Rosenthal, 2015).
اعتماد به نفس
در دوران نوجوانی فرد به هویت فردی خود شکل می‌دهد. بخشی از این هویت از رهگذر مقایسه‌ی خود با دیگران شکل می‌گیرد. رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام چنین بستری را فراهم می‌کنند. این مقایسه به دو شکل رو به بالا و رو به پایین انجام می‌شود. در مقایسه‌ی رو به بالا، نوجوانان خود را پایین‌تر از دیگران می‌بینند و در رو به پایین، کاربر خود را بهتر و پیش روی دیگران می‌بیند. در مقایسه‌ی رو به پایین، اعتمادبه‌نفس شاگردان افزایش و سطح اضطراب آن‌ها کاهش می‌یابد. اما در مقایسه‌ی رو به بالا شماره‌ی علائم افسردگی بالا می‌رود و سطح اعتمادبه‌نفس پایین می‌آید (Burrow & Rainone, 2017). اگر گشت‌وگذار و تورق صفحات اینستاگرام منفعلانه باشد، صرف نظر از میزان استفاده از این رسانه‌ها، روی تصویر بدن اثر منفی به جا می‌گذارد. رسانه‌های اجتماعی می‌توانند بر اعتمادبه‌نفس افراد هم تأثیر مثبت و هم منفی بگذارند (Wright, White & Obst, 2018).
خواب
تقریباً 86 درصد نوجوانان با وسایل دیجیتال خود وارد رختخواب می‌شوند. یک‌چهارم این بچه‌ها گزارش می‌کنند با صدای دریافت پیام، خواب آن‌ها دچار اختلال می‌شود (Woods, 2016). نوجوانانی که با تبلت یا موبایل به رختخواب می‌روند، هم کمیت و هم کیفیت خواب پایینی خواهند داشت (Chassiakos et al., 2016).
تونگ و همکاران (2019) اشاره می‌کنند، نوجوانان به نسبت سال 2008، افسردگی زیاد را 52 درصد بیشتر تجربه می‌کنند و این با افزایش مالکیت آن‌ها بر تلفن‌های هوشمند، ارتباطات دیجیتال و کاهش مدت خواب در ارتباط است.
یک مطالعه‌ی مروری که 30 مطالعه را بررسی کرد، نشان داد اعتیاد اینترنتی در ایران در سطح متوسط است. همین تحقیق نشان داد، اعتیاد به اینترنت از سال 2006 تا 2015 در حال افزایش است (Modara, Rezaee-Nour, Sayehmiri, Maleki, Aghakhani, Sayehmiri, K., et al. 2017).
ترس از جا ماندن (از دست‌دادن)
بسیاری از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی باعث ارتقای سطح روابط و تقویت دوستی‌ها می‌شوند. با وجود این، ممکن است در برخی حالت‌ها باعث افزایش ترس از جا ماندن2 شوند. یعنی نوعی دلهره نسبت به اینکه دیگران ممکن است خوش بگذرانند یا تجربه‌ی جالبی را از سر بگذرانند. در حالی‌که شما دعوت نشده‌اید، نمی‌توانید حضور داشته باشید یا از جریان بی‌خبر بمانید، و به‌گونه‌ای احساس می‌کنید همیشه باید متصل بمانید تا در جریان آنچه دیگران انجام می‌دهند، باشید (Kennedy, 2019). استریکلند (2014) دریافت، ترس از جا ماندن، می‌تواند احساس محرومیت و مقایسه‌ی روبه بالا را تقویت کند، به سطوح پایین شادی منجر شود و نشانه‌هایی از ناعادلانه‌بودن زندگی را در ادارک فرد آشکار کند. همچنین، به افزایش احساس قربانی بودن، به‌ویژه در اینستاگرام و فیس‌بوک، بینجامد. نوجوانان بیشتر از دیگر سنین احساس می‌کنند از گروه‌ها و جمع‌های دوستانه که به آن تعلق دارند، کنار گذاشته می‌شوند. لذا به زبان می‌آورند که اگر به پیام دوستان پاسخ ندهند یا این پاسخ به اندازه‌ی کافی سریع نباشد، با یک دوست «بهتر»، جایگزین خواهند شد (Shafer, 2017). این شرایط باعث می‌شود برخی نوجوانان هر 15 دقیقه یک‌بار رسانه‌های اجتماعی خود را چک کنند و اگر نتوانند، دچار اضطراب خواهند شد (Strickland, 2014).
خشونت
خشونت می‌تواند به‌طور مستقیم صورت گیرد (مثلاً ارسال پیامک نامطلوب به‌طور مکرر برای قربانی)، یا به‌طور غیرمستقیم و به‌واسطه‌ی دوستان و اقوامی که قربانی را تحت فشار قرار می‌دهند تا کاری انجام دهد (مثلاً انتشار تصویرهای خصوصی در اینترنت) (Fernet, Lapierre, Hebert, Cousineau, 2019).
هدف اصلی کارگروه کمیته‌ی پهنای باند در مورد ایمنی برخط کودکان در یونسکو این است که هشیاری و آگاهی نسبت به خطرات و تهدیدات کودکان را افزایش دهد. در این راستا، مجموعه‌ای از رهنمودها را برای کاهش این خطرات و تهدیدها ارائه کرده است. در عین حال، از مزایای گسترش استفاده از اینترنت در بین کودکان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه آگاه است (یونسکو، 2019، 52).
پیشرفت تحصیلی
85 درصد معلمان نیز معتقدند، فناوری‌های دیجیتال امروز نسلی را به وجود آورده است که به‌راحتی حواسش پرت می‌شود (Purcell, & et al.2012). همچنین، پژوهش‌ها نشان داده‌اند کودکان و جوانانی که خیلی بازی می‌کنند یا در هنگام کارکردن از رسانه‌های سرگرم‌کننده استفاده می‌کنند، در عملکرد تحصیلی خود نواقصی را تجربه کرده‌اند (Saunders, et al.2017). در یک بررسی برخط بین دانشجویان سال نخست دانشگاه، مشخص شد که استفاده از رسانه‌های الکترونیکی با نمرات آن‌ها ارتباط منفی دارد (Saunders, et al, 2017; Jacobsen, & Forste, 2011). در مطالعه‌ی دیگری که در مؤسسه‌ی ملی سلامت به انجام رسید، مشخص شد کودکان و نوجوانانی که بیش از 2 ساعت در روز روی صفحه‌ی نمایشگر وقت می‌گذارند، در آزمون زبان و تفکر نمرات پایین‌تری کسب می‌کنند (Pompilio, 2019). دور کردن تلفن‌های هوشمند در طول امتحانات دانشجویان، عملکرد آن‌ها را بهبود می‌دهد.
یک پژوهش مروری درباره‌ی تأثیرات وسایل همراه بر یادگیری کودکان دو تا پنج سال که در آن 19 مطالعه بررسی شدند، نشان داد تأثیرات شناختی وسایل همراه بر درک ریاضی، علوم و زبان تا حد زیادی مثبت است (Herodotou, 2018).
کیفیت زندگی
مطالعات مختلف، استفاده‌ی نامناسب از اینترنت را با مشکلات روان‌شناختی مانند استرس روانی و علائم اختلالات روانی (Beranuy-Fargues, Chamarro, Graner & Carbonell, 2009)، مشکلات رفتاری، بیش‌فعالی، تأثیر بر فعالیت‌های روزمره، افسردگی و ضعف سلامت جسمی مرتبط کرده است (El Asam, Samara & Terry, 2019). دیگر پژوهشگران نیز نشان داده‌اند، استفاده‌ی نامناسب از اینترنت، با نمرات کم در کیفیت زندگی مبتنی بر سلامت، و همچنین کاهش حمایت اجتماعی ادراک‌شده و جلب دوستان اینترنتی بیشتر در ارتباط است (Takahashi and et al. 2018 & Müller, Glaesmer, Brähler, Woelfling & Beutel, 2014).
پی‌نوشت‌ها
1. problematic smartphone use
2. Fear of miss out