مباحثی که در آن مجلس جنون می‌رفت
ورای مدرسه و قال و قیل مسئله بود
حافظ
داستان از این قرار است که در یکی از روزهای پاییزی ۱۳۹۴ مسئولیت تألیف فصل
اول کتاب درسی زیست‌شناسی ۱، برای دانش‌آموزان پایه دهم رشته علوم تجربی
متوسطه نظری، از سوی شورایِ وقتِ برنامه‌ریزی درس زیست‌شناسی که در دفتر
تألیف کتاب‌های درسی عمومی و متوسطه نظری تشکیل می‌شد، به نگارنده واگذار
شد.
مطابق با برنامه درسیِ مصوب، قرار بود فصل اول این کتاب، مقدمه‌ای مختصر
درباره زیست‌شناسی، ماهیت، محتوا، روش‌ها و تازه‌های آن و نیز کاربردهای
علم زیست‌شناسی در زندگی روزمره باشد؛ چون دانش‌آموزان پایه دهم برای بارِ
نخست درس زیست‌شناسی را به‌طور مستقل و جدا از دیگر موضوع‌های علوم تجربی،
یعنی فیزیک، شیمی و علوم زمین، فرا می‌گیرند. این فصل در واقع، نخستین فصل
از درس مستقل زیست‌شناسی برای آنان بود و لذا باید جذابیت لازم را نیز
می‌داشت.
نگارنده با توجه به تنگی وقت، بی‌درنگ دست‌به‌کارِ شور و مشورت و رایزنی با
دوستان، معلمان و متخصصان شد و سرانجام، قرار شد فصل با شرحی جذاب از
دنیای زیست‌شناسی آغاز شود؛ مطلبی جذاب و پرکشش که توجه دانش‌آموز را به
دنیای زیست‌مندان و زیستشناسان جلب کند؛ اما مشکل این بود که زیست‌شناسی
را از هر کجا و از هر جاندار که آغاز کنیم، جالب و شوق‌انگیز است.
پس از بررسیِ پیشنهادهای مختلف، سرانجام، پروانه مونارک و رفتار عجیب
مهاجرتی آن برای این منظور انتخاب شد: حشره‌ای زیبا و کوچک که نمونه‌ای از
رفتارهای پیچیده و بسیار عجیب را بروز می‌دهد و از قضا، در همان روزهای
تألیف، پرده از راز سلول‌های حسی خاص آن کنار زده شده بود.
باری، مطلب نوشته و پرداخته شد و پس از ویرایش، تغییرات و جرح و تعدیل‌های
متعدد و مختلف، از سوی اعضای شورا و ویراستاران، سرانجام منتشر شد. دوره
آموزش ضمن‌خدمت برای معلمان برگزار و در روز ۱ مهرماه ۱۳۹۵ کتاب وارد
کلاس‌های درس زیست‌شناسی شد. بدین ترتیب، چاپ نخستِ کتاب جدیدالتألیف
زیست‌شناسی ۱ با این کلمات که در ذیل تصویر لارو پروانه مونارک آمده بودند،
آغاز می‌شد (شکل ۱):
«این جاندار کرمی‌شکل، کرم نیست؛ بلکه نوزاد پروانه مونارک در حالِ خوردن
برگ است. پروانه مونارک یکی از شگفت‌انگیزترین رفتارها را به نمایش
می‌گذارد. این پروانه هرسال هزاران کیلومتر را از مکزیک تا جنوب کانادا و
بالعکس می‌پیماید.
چگونه پروانه مونارک مسیر خود را پیدا می‌کند و راه را به اشتباه نمی‌رود؟
زیستشناسان پس از سال‌ها پژوهش، به‌تازگی این معما را حل کرده‌اند. آنان
در بدن این پروانه، یاخته‌های عصبی (نورون‌هایی) یافته‌اند که پروانه‌ها با
استفاده از آن‌ها، جایگاه خورشید در آسمان و جهت مقصد را تشخیص می‌دهند و
به سوی آن پرواز می‌کنند...».
هم‌زمان با انتشار این کتاب، در کتاب معلم و در کلاس‌های آموزش ضمن خدمت
معلمان تأکید شد که این فصل در واقع دروازه ورودی به دنیای زیست‌شناسی
است۱. این دو بندِ (پاراگرافِ) آغازین کتاب هدفی جز اشاره‌ای کوتاه و مختصر
به دنیای عجیب جانداران ندارند، برای جلب نظر مخاطبان نگاشته شده‌اند و
فقط وسیله‌ای برای کشاندن مخاطب به دنیای زیبا، جذاب و شوق‌انگیزِ
زیست‌شناسی هستند.
اما چشمتان روز بد نبیند! در پی انتشار تصویر نوزاد پروانه مونارک، سیل که
نه، سونامی پرسش‌های مختلف درباره این پروانه و نوزاد آن از هر سو سرازیر
شد. جزوه‌ها و مقالات مختلف بسیاری درباره این جانور زیبا و کوچک منتشر
شدند و از همان ابتدا، همه‌ساله صدها صفحه مطلب درباره آن به زبان‌های
فارسی و انگلیسی در دنیای واقعی و مجازی برای معلمان و دانش‌آموزان منتشر
شد. حجم مطالب به اندازه‌ای است که می‌توان آن‌ها را هم‌سنگِ یک دوره
کامل«مونارک‌شناسی پیشرفته» ارزیابی کرد (شکل ۲)؛ مثلاً، یکی از معلمان
زیست‌شناسی در یکی از کتاب‌های کمک‌درسی چنین متنی را مشاهده و گزارش کرده
است: «... دقت کنید! نوزاد پروانه مونارک سفیدرنگ است و نوارهای سطح بدنش
زرد و مشکی هستند و ضخامت این نوارها یکسان نیست! توجه کنید که پروانه
مونارک دارای شش شاخک است که طول شاخک‌ها متفاوت است! پروانه مونارک از
گیاهی دولپه‌ای تغذیه می‌کند...»۲.
به علاوه، در کتاب‌های کمک‌درسی معروف و غیرمعروف پرسش‌های چندگزینهای
بسیاری درباره نوزاد این حشره منتشر شد. بدین ترتیب پروانه مونارک که
به‌عنوان وسیله‌ای برای معرفی دنیای زیبای زیست‌شناسی انتخاب و معرفی شده
بود، ناخواسته به هدف آموزش تبدیل شد.
کار به جایی رسید که در چاپ چهارم این کتاب که برای سال تحصیلی جاری (۹۹-
۱۳۹۸) منتشر شده، تصویر لارو پروانه مونارک از کتاب حذف و تصویری از جمعیتی
از این پروانه‌ها جانشین شده است (شکل ۳).
این مثال ساده نمونه‌ای بسیار کوچک و جزئی از انحراف اهداف آموزشی به دست
غول کنکور و هواداران و کارگزاران آن و همه کسانی است که به راه آن
می‌روند. می‌توان به‌آسانی پیش‌بینی کرد که به احتمال زیاد تغییر تصویر
کارساز نخواهد بود و پرسش‌های چندگزینهای کتاب‌های کمک‌آموزشی آینده، به
جای پرداختن به نوزاد پروانه مونارک، درباره جمعیت‌های پروانه مونارک
خواهند بود که البته در ایران هم بدون مهاجرت زندگی می‌کنند. شاهد این مدعا
عکسی از نوزاد پروانه مونارک ایرانی روی برگ‌های گیاه سمّی استبرق است که
نگارنده در سال ۱۳۸۹ در باغ گیاه‌شناسی شهر چابهار گرفته و در بهار سال
۱۳۹۱ زینت‌بخش شماره ۸۶ همین نشریه بوده است (شکل۴).
۱. ــــــ، «دروازه‌های دنیای زیست‌شناسی»، رشد آموزش زیست‌شناسی، ش۱، (پاییز ۱۳۹۵)، ص ۵۷.
۲. لطفی، واحد؛ «نوزاد پروانه مونارک هدف دیگری دارد»، رشد آموزش زیست‌شناسی، ش ۳، (زمستان ۱۳۹۸)