المپیادهای علمی ما و دیگران

المپیادهای علمی از سال 1959 در کشور رومانی با حضور شش کشور اروپایی شرقی و با المپیاد ریاضی شروع شد ولی در سال‌های اخیر، المپیادهای بین‌ المللی فیزیک، کامپیوتر،‌ نجوم و اختر فیزیک، شیمی، زیست‌ شناسی، فلسفه، جغرافیا، زبان‌ شناسی و زمین‌ شناسی نیز به آن اضافه شده است. ایران در المپیادهای ریاضی، کامپیوتر، فیزیک، نجوم و اختر فیزیک، شیمی و زیست‌ شناسی تیم‌های خود را به مسابقات جهانی اعزام می‌کند. المپیادهای ادبیات و سلول‌ های بنیادی و نانو جز, المپیادهای داخلی ایران محسوب می‌ شوند.
علاوه‌بر مسابقات المپیاد جهانی، مسابقات چند جانبه کشورها و تورنمنت‌های منطقه‌ای بین آن‌ها نیز مرسوم است؛ همانند مسابقات ریاضی آسیا پاسیفیک (asianpacific) بین کشورهای آسیایی یا مسابقه آی ام سی (international. mathematic. competition) بین کشورهای علاقه‌ مند و نیز مسابقات IYPT.IJSO. IPT، مسابقه جهانی هندسه شاریگین، المپیاد هندسه ایران و ... .
در سطوح ملی برای شرکت قدرتمندانه یک کشور در سطح مسابقات جهانی تمهیدات زیادی اندیشیده می‌شود که به فراخور نظام آموزش و پرورش هر کشور متفاوت است.
برای مثال، در کشور آمریکا که جزء باسابقه‌ترین کشورهای شرکت‌کننده در مسابقات المپیاد جهانی است، مسابقات در سه سطح محلی، ایالتی و ملی برگزار می‌شود. اعزام تیم‌های مختلف از مدارس به این مسابقات نه‌تنها باعث شادابی آن‌ها در کارهای گروهی می‌شود بلکه با ایجاد روحیه مسئولیت‌پذیری در آن‌ها، حس نتیجه‌گیری را در گروه تقویت می‌کند.
با توجه به اینکه محتوای مطالب المپیاد معادل سرفصل‌های تدریس دانشگاهی است، دانشگاه‌ها و استادان آن‌ها نیز در امر آموزش المپیاد در دبیرستان‌های آمریکا نظارت فعال دارند و بالطبع، دانش آموزان نخبه نیز با دانشگاه‌ها آشنایی خوبی پیدا می‌کنند که این امر می‌تواند آشنایی بیشتر آن‌ها را با رشته‌های دانشگاهی در پی‌داشته باشد. نیز استفاده از امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری دانشگاه و همچنین ارتقای سطح علمی ایشان به واسطه تدریس دانشجویان دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد به آن‌ها می‌تواند به بالندگی علمی مناسبی در دانش آموزان منجر شود.
از جمله کشورهای دیگری که در چند ساله اخیر در زمینه المپیاد رشد قابل‌قبولی داشته، کشور هندوستان است. در این کشور بنیاد المپیادهای علمی وجود دارد که زیرنظر شرکت‌های صنعتی و با حمایت تبلیغات رسانه‌ای اهداف خود را پیش می‌برند.
المپیادهای علمی در هندوستان از دوره‌های تحصیلی پایین‌تر آغاز می‌شود که این امر افزایش انگیزه دانش آموزان به مطالعه مطالب غیر از کتب درسی را به‌دنبال دارد و با تعمیق مطالب علمی آموخته شده در آن‌ها در نهایت باعث ارتقای علمی و پرورشی مناسبی در دانش آموزان می‌شود.
المپیادهای علمی در ایران از سال 1362 با المپیاد ریاضی آغاز شد. تیم المپیاد ریاضی ایران در سال 1366 با شرکت در المپیاد جهانی در کشور کوبا به مقام 26 دنیا دست یافت. در سال 1376 باشگاه دانش‌پژوهان جوان با هدف شناسایی، جذب و پرورش دانش آموزان مستعد توسط وزارت آموزش و پرورش تأسیس شد. این نهاد مسئولیت برگزاری مسابقات علمی داخلی، کلاس‌های آماده‌سازی و نیز شرکت در مسابقات جهانی را برعهده دارد.
المپیادهای علمی ایران در هشت رشته (ریاضی، کامپیوتر، فیزیک، نجوم و اختر فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و ادبیات و سلول‌های بنیادی) و طی سه آزمون (مرحله اول، مرحله دوم، مرحله سوم) در سطح کشور در دوره متوسطه دوم برگزار می‌شود. مرحله اول المپیاد، که اوایل بهمن‌ماه هر سال از میان ثبت‌نام‌کنندگان واجد شرایط علمی و سنی در پایه دهم و یازدهم برگزار می‌شود. دانش آموزانی که رشته تحصیلی آن‌ها ریاضی فیزیک است می‌توانند در هفت رشته المپیادی (ریاضی، کامپیوتر، فیزیک، نجوم و اختر فیزیک، شیمی و ادبیات و سلول‌های بنیادی)ثبت‌نام و شرکت کنند. دانش آموزان رشته علوم‌تجربی در المپیادهای زیست‌شناسی، ریاضی، شیمی و ادبیات و سلول‌های بنیادی و دانش آموزان رشته علوم انسانی دررشته ادبیات، ریاضی و سلول‌های بنیادی مجاز به شرکت در آزمون مرحله اول هستند. شرکت‌کنندگان آزمون‌های هر المپیاد معمولاً بالغ بر 10 ـ 8 هزار نفر در سطح کشور و در المپیادهای شیمی و زیست‌شناسی حدود 25 هزار نفر هستند، تعداد محدود 800 تا 1500 نفر به ازای هر المپیاد در مرحله اول قبول می‌شوند. آزمون‌های مرحله اول المپیاد در سطح کتاب درسی و منابع اعلام شده توسط باشگاه دانش‌پژوهان جوان است. آزمون‌ها به‌صورت تستی پنج‌گزینه‌ای و در بعضی موارد ترکیبی از تست پنج‌ گزینه‌ای و سؤالاتی با پاسخ‌های کوتاه هستند.
تمامی قبول‌شدگان مرحله اول المپیاد می‌توانند در مرحله دوم المپیاد، که در هفته اول اردیبهشت سال بعد برگزار می‌شود، شرکت‌کنند. مرحله دوم المپیاد معمولاً به‌صورت تشریحی یا ترکیبی از سؤالات تشریحی و تستی است. سطح سؤالات مرحله دوم المپیاد معمولاً فراتر از کتاب درسی و تعداد نفرات قبول شونده آن به ازای هر المپیاد به‌طور متوسط40 نفر است. شرکت دانش آموزان پایه دهم در رشته‌های ادبیات، فیزیک و شیمی در مرحله دوم به‌صورت آزمایشی است و به‌رغم اعلام قبولی آنان در مرحله اول المپیاد، قبولی‌شان در مرحله دوم اعلام نمی‌شود و مجوز ورود به مرحله سوم المپیاد را نخواهند داشت.
بعد از اعلام قبولی‌های مرحله دوم المپیاد، که در اوایل تیرماه هر سال انجام می‌شود، دانش آموزان برگزیده از سراسر ایران می‌توانند به مرحله سوم المپیاد راه پیدا کنند. مرحله سوم المپیاد مجموعه‌ای متشکل از کلاس‌های حضوری و امتحانات وابسته به آن است که در تهران و تحت‌نظر باشگاه دانش‌پژوهان برگزار می‌شود. کلاس‌های آموزشی از اواخر تیرماه هر سال آغاز می‌شود و تا اواسط شهریورماه ادامه می‌یابد. در این دوره، ضمن برگزاری آزمون‌های متعدد، نفرات برتر هر رشته‌ مدال طلا دریافت می‌کنند و الباقی به مدال نقره و برنز می‌رسند. تعداد مدال‌های طلای دریافتی در رشته‌های مختلف، متفاوت است. به المپیاد ریاضیات 12 مدال طلا، به‌ المپیاد کامپیوتر 8 طلا، به المپیاد فیزیک 10 مدال طلا، به المپیاد زیست‌شناسی 8 مدال طلا، به المپیاد شیمی 8 مدال طلا، به المپیاد ادبی 18 مدال طلا و به المپیاد نجوم و اختر فیزیک 10 مدال طلا تعلق می‌گیرد.
دانش آموزانی که مدال نقره و برنز المپیاد را کسب می‌کنند، از ابتدای مهرماه به مدارس خود برمی‌گردند. این دانش آموزان عضو بنیاد ملی نخبگان می‌شوند و از مزایای آن بهره‌مند می‌گردند؛ از جمله، دوران خدمت سربازی آن‌ها محدود به ارائه پروژه‌های علمی می‌شود و 20 درصد به تراز کنکوری آنها افزوده می‌گردد که این امر در قبولی رشته‌های خوب در دانشگاه‌های ممتاز برای آن‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
دانش آموزانی که موفق به کسب مدال طلا شده‌اند، علاوه بر برخورداری از امتیازات ذکر شده، از شرکت در آزمون کنکور سراسری معاف‌اند و می‌توانند رشته دانشگاهی مورد علاقه خود را در دانشگاه مورد نظرشان انتخاب و در آن ثبت‌نام کنند. این دانش آموزان از مهرماه در کلاس‌های «دوره طلا» در باشگاه دانش‌پژوهان شرکت خواهند کرد و بعد از شرکت در یک دوره یک‌ساله آموزشی و گذراندن آزمون‌های متعدد این دوره، نیمی از آن‌ها مجوز عضویت در تیم جمهوری اسلامی ایران را برای رقابت‌های بین‌المللی کسب می‌کنند.
کلاس‌های مرحله اول المپیاد در بسیاری از مدارس سطح کشور برای دانش آموزان علاقه‌مند و مستعد برگزار می‌شود که در کسب قبولی آن‌ها در آزمون‌های مرحله اول المپیاد تأثیر بسزایی دارد. دانش آموزان معمولاً براساس علاقه‌مندی یا سطح علمی خود، پس از شناخت نسبی از المپیادهای متفاوت به شرکت در کلاس‌ها اقدام می‌کنند. افزایش ساعات مطالعاتی، افزایش تمرکز و ارتقای انگیزش دانش آموزان شرکت‌کننده باعث شکوفایی استعداد و عمق‌بخشی مناسب به مطالب کتاب‌های درسی می‌شود که در افزایش اعتماد‌به‌نفس آن‌ها تأثیر بسیار  بالایی دارد. البته برخی از دانش آموزان مستعد و تیزهوش با وجود اینکه در دوره‌های آموزشی یاد شده شرکت نمی‌کنند، با بهره‌گیری از استعداد ذاتی و مطالعه مناسب نیز می‌توانند در مرحله اول المپیادهای کشوری قبول شوند.
کلاس‌های مرحله دوم المپیاد در تعداد محدودتری از دبیرستان‌ها با استفاده از دبیران باسابقه ‌و مجرب المپیاد برگزار می‌شود. با توجه به تعداد کم نفرات پذیرفته شده در مرحله دوم و سطح بالای معلومات مورد نیاز جهت شرکت در این‌ آزمون‌ها و همچنین قدرت بالای علمی شرکت‌کنندگان آن، تعداد جلسات بیشتری در هفته برای آموزش دانش آموزان مورد نیاز خواهد بود. برنامه‌ریزی دقیق به همراه مشاوره و آزمون‌های متعدد و هدفمند، می‌تواند در کسب نتیجه مطلوب در مرحله دوم المپیاد کمک شایانی کند. انگیزه بالا و بهره هوشی مطلوب دانش‌آموز به همراه تلاش مستمر می‌تواند از عوامل مؤثر در قبولی باشد.
ذکر یک نکته مهم ضروری است و آن اینکه افزایش انگیزه‌های علم‌آموزی و کسب نتیجه در آزمون‌های المپیاد در دانش آموزان همواره باید با مشاوره و برنامه‌ریزی صحیح در سطح دانش‌آموزی، دبیران و مدرسه همراه باشد و از افراط و تفریط تا حد ممکن جلوگیری شود تا برنامه آموزشی ـ مطالعاتی دانش‌آموز همواره در مسیر موفقیت قرار داشته باشد.
از جمله عوامل متأثر از المپیاد مسائل شخصیتی و رفتاری دانش آموزان است. با توجه به اینکه المپیادهای علمی مباحثی سطح بالا دارند. فراگیری آن‌ها علاوه‌بر ارضای عطش علمی دانش آموزان، می‌تواند اعتمادبه‌نفس آن‌ها را به میزان مناسبی بالا ببرد. انگیزه‌های رقابت و کسب نتیجه، در مسابقات کشوری باعث افزایش شجاعت، ارتقای آینده‌نگری و نیز ایجاد نظم‌کاری و برنامه‌ریزی در ایشان می‌شود؛ به‌طوری که معمولاً‌ دانش آموزان المپیادی نیازی به ‌نظارت اولیا در مطالعه در منزل را ندارند و از اوقات مدرسه و منزل خود به خوبی برای مطالعه و استراحت بهره می‌برند. استمرار منطق‌پذیری و رشد عقلانی سریع‌تر این‌گونه دانش آموزان نسبت به هم‌سالان خود، در زمانی کوتاه آنان را از دیگر دانش آموزان مدرسه متمایز می‌نماید؛ به‌طوری که در جلسات مشاوره فردی یا گروهی با آن‌ها افزایش سن عقلی به سن تقویمی آن‌ها به‌صورت بارزی نمایان است.

نتیجه‌ گیری
المپیادهای علمی مسیری ضروری و تخصصی را در جهت‌دهی و خوراک‌دهی علمی به دانش آموزان مستعد ترسیم می‌کنند. همچنین، با تعمیق مطالب درسی و جواب‌دهی به پرسش‌های سطح‌ بالای دانش آموزان می‌توانند روحیه پژوهش را در آن‌ها احیا نمایند که این امر زمینه تولیدات دانش‌محور را در آن‌ها در دبیرستان و دانشگاه تقویت می‌کند. استفاده از دبیران واجد مدال المپیاد در دوره‌های آموزشی علاوه بر اینکه سطح علمی کلاس‌ها را افزایش می‌دهد و باعث ارتقای انگیزشی و علمی دانش آموزان می‌شود، الگوهای فردی و علمی مناسبی را پیش روی آنان قرار می‌دهد.
شرکت در کلاس‌های المپیاد برای یک دانش‌آموز می‌تواند بار علمی مطلوبی به ارمغان بیاورد. تأثیر این امر در کلاس‌های رسمی مدرسه‌ای و نیز در آزمون‌های نهایی و کنکور نیز خود را به خوبی نشان می‌دهد.
افزایش اعتمادبه‌نفس، تقویت روحیه شجاعت، منطق‌پذیری و آینده‌نگری در دانش آموزان شرکت‌کننده در المپیادها به‌همراه تقویت تلاشگری آنان در رسیدن به نتیجه مورد نظر، می‌تواند نویدبخش آینده‌ای بهتر از لحاظ فردی، اجتماعی و علمی در مسیر زندگی آن‌ها باشد.