ضرورت
توجه به بنیادها و ساختارهای اولیه شکل‌گیری
زبان و سوادآموزی، نظام‌های آموزشی جهان را به این
فکر واداشته است که چگونه، چه موقع، با چه شرایطی و در چه مرحله‌ای از تحول ذهنی کودک، باید فرایند
سوادآموزی را در سطوح خانه و مدرسه گسترش دهند.
یکی
از مطالعات جهانی که در سال های اخیر مهارت سواد خواندن را به‌صورت روشمند و نظام‌دار، در ابعاد متفاوت بررسی کرده است و
داده‌های آن منبع معتبری برای
تعیین جایگاه کشورها در میزان پیشرفت مهارت خواندن به‌شمار می‌رود، مطالعه بین‌المللی پیشرفت سواد خواندن (پرلز PIRLS) است که از سال 2001 تاکنون، هر پنج سال یک‌بار، در کشورهای عضو انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به اجرا
در می‌آید.
معرفی
مطالعه بین المللی پیشرفت سواد خواندن
(پرلز)
پرلز
نوعی مطالعه بین المللی در زمینه سنجش سواد
خواندن دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی است که تحت‌نظر انجمن بین المللی ارزشیابی تحصیلی IEA اجرا می‌شود. یکی از اهداف اصلی انجمن IEA در انجام پژوهش‌های تطبیقی نیز این است که کشورها
بتوانند کاستی ها و توانایی های نظام آموزشی خود را در گستره جهانی
مقایسه و ارزیابی کنند.
IEA در سال 1959 تأسیس شده و تاکنون بیش از 25
مطالعه تطبیقی در زمینه علوم، ریاضیات، زبان، ادبیات، تربیت اجتماعی، نگارش،
کامپیوتر، آموزش پیش‌دبستان، درک مطلب و سواد
خواندن انجام داده است. مرکز بین‌المللی مطالعه پرلز و تیمز
در کالج بوستون آمریکا و دبیرخانه اجرایی IEA در آمستردام هلند مستقرند که اهداف زیر را دنبال می‌کنند:
الف)
ارزشیابی کیفیت نظام آموزشی کشورها؛
ب)
ارتقای سطح یادگیری نظام های آموزشی جهان؛
ج)
بهبود سیاست ها و برنامه ریزی های آموزشی مربوط به فرایند تدریس و
یادگیری.
هدف
نهایی این انجمن ارتقای سطح یادگیری در درون نظام‌های آموزشی کشور ها از طریق انجام
مطالعات تطبیقی در مورد سیاست های آموزشی و شیوه های اجرایی مربوط به آن‌هاست. در واقع، انجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی تلاش های خود را به انجام مجموعه ای از مطالعات یادگیری در موضوع‌های درسی پایه در مدارس و بعضی بررسی‌های دیگر در موضوع‌های مورد علاقه اعضای خود معطوف کرده
است. داده های پرلز نشان می‌دهد، این موضوع در تمام کشورهای شرکت‌کننده صادق است. این داده ها تأیید می‌کنند، زمان اختصاص داده شده به فعالیت‌های اولیه سواد خواندن، دسترسی به منابع
و مواد خواندن در محیط خانه و وجود جوی فعال و یاری بخش، از عوامل مهم و اساسی در پیشرفت
خواندن به‌شمار می آیند. در این مقاله تلاش شده است با
تأکید بر یافته های استخراج شده از پرسش‌نامه والدین، رابطه بین عوامل آموزشی و
تربیتی خانواده با پیشرفت سواد خواندن، براساس نتایج پرلز، بررسی شود.
از
میان عوامل مؤثر در سواد خواندن، عامل خانواده، به منزله نخستین نهاد تربیتی، نقش
تعیین کننده ای دارد. به همین منظور، در اینجا تلاش
شده است به استناد یافته های مطالعه بین المللی پیشرفت سواد خواندن، نقش خانواده
در گستره مقایسه ملی و جهانی بررسی شود.
بررسی
و تحلیل شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خانواده ها و الگوهای تعاملی آن ها با فرزندان تا قبل از آغاز آموزش
رسمی نشان‌دهنده تفاوت های آشکار میان
خانواده های محروم و برخوردار از یک
سو و تحصیل‌کرده و بی‌سواد از سوی دیگر است. مقایسه عملکرد دانش
آموزان برتر در پرلز 2001 و 2006 و 2011 و دانش آموزان ضعیف تر، یکی دیگر از بررسی‌های این گزارش است که نتایج آن میتواند زمینه های تقویت کننده یا تضعیف کننده شکل گیری زبان و مهارت های خواندن در قبل از مدرسه را نشان
دهد.
تعریف
سواد خواندن در مطالعه عبارت است از: توانایی درک و
استفاده از قالب‌های متنی مورد نیاز جامعه یا
ارزشمند برای فرد. مطالعه متن به شکل‌های
گوناگون و معنابخشی آن.
خواندن
برای یادگرفتن، آن‌ها می‌خوانند تا در اجتماعات مدرسه یا زندگی
روزانه شرکت کنند. یا برای سرگرمی و لذت بردن مطالعه می‌کنند (کمپل، 2001).
آزمون
خواندن پرلز به دو هدف عمده کودکان از مطالعه و خواندن توجه دارد:
• خواندن برای تجربه ادبی؛
• خواندن برای به‌دست آوردن اطلاعات و استفاده از آن ها.
پرلز به چهار فرایند درک
مطلب به شرح زیر نیز توجه دارد:
• تمرکز و بازیابی اطلاعاتی که صریحاً بیان شده اند؛
• رسیدن به استنباط های مستقیم؛
• تعبیر و تلفیق ایده ها و اطلاعات؛
• بررسی و ارزیابی ویژگی های محتوا، زبان و متن.
به
منظور ارزیابی اهداف و فرایندهای مطرح شده خواندن، آزمون پرلز مجموعه‌ای از متون روایی و اطلاعی و پرسش‌هایی را در بر دارد که دانش آموزان را
به استفاده از فرایندهای متفاوت درک مطلب ملزم می‌کنند.
مهم ترین یافته های ملی پرلز از سال 2001 تا 2016
نگاهی
به نتایج به‌دست آمده در پرلز 2016 و
سقوط به نسبت شدید و غیرقابل انتظار عملکرد دانش آموزان ایرانی نسبت به دوره‌های قبل و مشاهده نتایج مطالعه بین‌المللی روند علوم و ریاضیات (تیمز 2015)
و روند کاهشی آن (به‌ویژه در درس علوم هر دو پایه
تحصیلی چهارم و هشتم)، «اتفاقی معنی‌دار» و «خطایی نظام‌مند» اما ناخوشایند و قابل تأمل را در
نظام آموزشی ما نشان می‌دهد که باید هرچه سریع‌تر اما عمیق‌تر و علمی‌تر به شناسایی عوامل و دلایل این «افت
آشکار» همت گمارد.
این
روند کاهشی در تیمز و پرلز به‌گونه‌ای است که 30 نمره کاهش در پرلز 2016
نسبت به دوره قبل (از 457 به 428)، 32 نمره کاهش در علوم پایه چهارم تیمز 2015
نسبت به دوره قبل (از 453 به 421)، 18 نمره کاهش در علوم پایه هشتم نسبت به دوره
قبل (از 474 به 456)، نبود تغییر در ریاضیات پایه چهارم تیمز 2015 (همان 431) و
فقط 18 نمره افزایش در ریاضیات پایه هشتم تیمز 2015 حاصل شده است. این در حالی است
که در هیچ یک از دوره‌های قبلی تیمز (از 1995
میلادی تا کنون) و در هیچ دوره‌ای از پرلز (از 2001 تاکنون)
چنین کاهشی با این وسعت و جامعیت نداشته‌ایم.
در حالی که در گزارش بین‌المللی تیمز و پرلز 2011
انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت
تحصیلی (IEA)، کشور ایران را به‌عنوان کشوری معرفی کرده که در طول ده
سال گذشته (از 2000 تا 2011)، از نظر عملکرد آموزشی روند افزایشی قابل ملاحظه‌ای داشته است. برای مثال، از روند
عملکرد دانش آموزان ایران در تیمز 2011 و مقایسه آن با دوره‌های قبلی تیمز (1999، 1995، 2007،
2003)، و نیز پرلز 2011 در مقایسه با پرلز 2001 و 2006 مشاهده می‌شود، عملکرد دانش آموزان ایران در مطالعه
تیمز 2011 به ترتیب در درس علوم پایه چهارم ابتدایی 73 نمره، ریاضیات پایه چهارم
44 نمره علوم پایه سوم راهنمایی 12 نمره و عملکرد ریاضی دانش آموزان سوم راهنمایی
از سال 2007 تا 2011 به میزان 12 نمره افزایش یافته است. این عملکرد از 1995 تا
2011 در مجموع سه نمره کاهش را نشان می‌دهد،
اما در مطالعه پرلز 2011، در درس سواد خواندن، نسبت به دوره قبل (2006)، 44 نمره
پیشرفت داشته است.
با
نگاهی به مهم‌ترین یافته‌های به‌دست آمده در گزارش‌های ملی و بین‌المللی کشورهای شرکت‌کننده در مطالعه پرلز مشخص می‌شود، پژوهشگران، تصمیم‌سازان و سیاست‌گذاران آموزشی، معلمان و مدیران مدارس و
اعضای جامعه به‌طور عام، تلاش‌هایی انجام داده‌اند تا از این یافته‌ها در سطوح خانه، مدرسه و جامعه، در جهت
بهبود و تقویت سواد خواندن بهره بگیرند. از جمله، هر یک از کشورها، پس از
انتشار نتایج تلاش کرده‌اند با تهیه گزارش‌های توصیفی، تحلیلی و تشخیصی، متناسب با
نیازهای گروه هدف، روش‌ها و راهکارهای تأثیرگذار بر
پیشرفت تحصیلی را ارائه دهند. بروشورها، چکیده‌ها، گزارش‌هایی همراه با جزئیات و خبرهای اطلاعاتی
نیز برای متولیان و کارشناسان و مؤلفان و برنامه‌ریزان درسی و آموزشی تهیه کرده‌اند.
با
مروری بر یافته‌های پرلز در طول 15 سال
گذشته (2001 تا 2016) می‌توان چند عامل تأثیرگذار بر
توانایی دستاوردهای آموزشی و تربیتی را شناسایی کرد. تعدادی از عوامل معتبر در
بافت ارزشیابی پرلز عبارت‌اند از: جنسیت، زبان مادری،
پیشینه‌های مرتبط با مهاجرت، نگرش
نسبت به خواندن، تصور فرد از توانایی‌هایش
در خواندن و عادت‌های مطالعه در خانواده.
تعامل و درهم تنیدگی برخی از عوامل در شکل روبه‌رو به تصویر کشیده شده است.