مقدمه
هرچه
خلاف همه عادت بود
قافله‌سالار سعادت بود
(نظامی
م، 158:1376)
ادبیات،
هنر آرایش و پیرایش کلام است؛ به نحوی که صورت آن زیباتر و پیام آن تأثیرگذارتر
گردد. گوینده به طور ارادی و آگاهانه از صورت‌های ویژه زبانی استفاده می‌کند و زبان روزمره و معیار را دگرگون می‌سازد. با این روش به اصطلاح دست به عمل
برجسته‌سازی صورت‌های زبان می‌زند و در نهایت، به وادی ادبیات و کلام
موزون وارد می‌گردد (افخمی، 208:1380).
مهم‌ترین وجه هنجارگریزی، دوری از تکرار لفظ
و معنای عادی است و این، بحثی در حیطه نقد صورت‌گرایی است.
حساسیت
نسبت به زبان و کارکردهای گوناگون آن و آگاهی از عوامل برجسته‌سازی زبانی، چون هنجارگریزی و قاعده‌افزایی، گرد کهنگی و تکرار را از نوشته‌‌ها می‌زداید و تنوع و تازگی را با آن همراه می‌کند.
گریز
از هنجارها اگر عالمانه، زیبا و هنجارمند باشد، گذشته از
شکوفایی، بالندگی و استمرار حیات شعر، به غنای زبان نیز کمک می‌کند (روحانی، 67:1388).
یکی
از مشکلات دانش‌آموزان در مطالعه کتاب‌های درسی این است که آن‌ها از تکرار و تقلیدهای ملال‌آور خسته‌اند و در پی شنیدن سخن تازه‌اند.
برخی
نویسندگان معاصر با واژگان، بسیار بازی می‌کنند
و برای تأثیرگذاری بر مخاطب می‌کوشند. آن‌ها با عدول از زبان معیار و آشنایی‌زدایی واژه خلق می‌کنند. اگر نویسنده‌ای بتواند به تن کلمات و مضامین تکراری
لباسی نو بپوشاند، ارزش زیادی دارد و نوشته او قابل توجه و تأمل است.
بحث
و بررسی
نگارنده
در این مقاله، 3 درس از کتب فارسی هفتم، هشتم و نهم را به اختصار از نظر هنجارشکنی
و واژه‌سازی بررسی کرده است. در
مطالعات و بررسی‌های به‌عمل آمده از دانش‌آموزان مشخص گردید که این دروس در جلب
مخاطب (دانش‌آموزان) و ایجاد میل و رغبت به
فراگیری دروس تأثیر بسزایی داشته‌اند.
کتاب
فارسی هفتم، درس چشمه معرفت، از کتاب «کویر» نوشته علی شریعتی
کتاب
فارسی هشتم، درس «ارمغان ایران» از کتاب «فرزند ایران»، نوشته میرجلال‌الدین کزازی
کتاب
فارسی نهم، «هم‌زیستی با مام میهن»، نوشته
فریدون اکبری شلدره
هنجارگریزی
زمانی
یکی
از شگردها و شیوه‌های شاعرانه، که به نوعی عدول
از هنجار محسوب می‌گردد، به کاربردن واژه‌هایی است که در زبان خودکار رایج
نیستند. در واقع، این واژه‌ها در گذشته متداول بوده‌اند اما با گذر زمان مرده‌اند یا اکنون کاربرد کمتری دارند. به
این نوع هنجارگریزی، «باستان‌گرایی» نیز می‌گویند؛ زیرا شاعر می‌تواند از گونه زمانی زبان هنجار بگریزد
و صورت‌هایی را به‌کار ببرد که پیش‌تر در زبان متداول بوده‌اند اما امروزه این واژه‌ها و ساخت‌های نحوی کهنه‌اند (صفوی، 54:1373).
بن
جانسون، منتقد انگلیسی، معتقد است که کلماتی که از اعصار کهن اقتباس می‌شود، نوعی شکوه و جلال به سبک می‌بخشد و احیاناً خالی از حظ و لذت نیست؛ زیرا از قدرت سالیان
برخوردار است و بر اثر مدتی، تازگی شکوه‌مندی
احراز می‌کند (دیچز، 257:1373).
در
متن درس «هم‌زیستی با مام میهن» نوشته
فریدون اکبری شلدره این‌گونه واژگان مشاهده می‌شود:
اهرمن
خویان/ پرورندگی/ باشندگان/ گرامی گوهر
و
در درس ارمغان ایران:
زشتی
و پلشتی/ ددی و بدی/ پایدار نستوه/ همگنان/ یلان پردل/ خاستگاه بخردان
و
کنایاتی در درس هم‌زیستی با مام میهن:
دشمنان
را انگشت به دهان گذاشته‌اند، پشت به پشت هم بر بیگانگان
تاخته‌اند، تن را سپر کرده‌اند.
هنجارگریزی
دستوری
عدم
رعایت قوانین دستوری برهنجار را «هنجارگریزی دستوری» می‌گویند شاعر با جابه‌جا کردن سازه‌های تشکیل‌دهنده جمله و برهم زدن قواعد زبان
هنجار، زبان خود را نسبت به زبان هنجار برجسته می‌سازد (سجودی، 21:1377).
اگر
همه شاعران و نویسندگان کاملاً از قواعد نحوی زبان تبعیت کنند، هیچ‌گونه سبکی وجود نخواهد داشت. سبک هر
شاعر یا نویسنده در پرتو انحراف از سازه‌های
زبانی و الگوهای رایج در ادبیات شکل می‌گیرد.
در
درس‌های «ارمغان طبیعت» و «هم‌زیستی با مام میهن» از این قبیل
هنجارگریزی‌های دستوری مشاهده می‌شود؛ از جمله:
ـ
جابه‌جایی موصوف و صفت/
ـ
جابه‌جایی مضاف و مضاف‌الیه/
ـ
ساخت ترکیب‌ها و واژه‌های جدید با اضافه کردن «وند»/
ـ
جابه‌جایی دو واژه با واو عطف.
مانند:
هوشمند دلبندم ـ مهر آشیان وطن ـ ستد و داد ـ پرورندگی ـ باشندگانش ـ عزیزکانی ـ
زاد و بود ـ دانا دلان
تشبیه
و استعاره و ترکیب‌های جدید
تشبیه
یکی از ارکان مهم تصویرسازی است و غیرتکراری بودن ارکان آن، خود به هنجارگریزی
یاری می‌رساند.
در
بافت کلام شریعتی در درس «چشمه معرفت» و شلدره در درس «هم‌زیستی با مام میهن»، تشبیهات خیال‌انگیزی وجود دارد که ساخته ذهن خلاق آن‌هاست و به همین دلیل، هنجارگریزی محسوب
می‌شود. از درس چشمه معرفت:
ـ
آب این روح مذاب امید و زندگی/ دهان خشک زمین/ نگاه‌های پژمرده هزاران درخت خشکیده/ کودکان
پرنشاط گل‌بوته‌ها/ نوجوانان امیدوار ذرت‌ها
و
از درس هم‌زیستی با مام میهن:
ـ
خفاش خویان را از مهر رخ مادر دور بدارند
ـ
مام میهن
و
از درس «ارمغان ایران»:
ـ
تیرگی ناخویشتن‌شناسی
هنجارگریزی
واژگانی
گاه
شاعر یا نویسنده دست به ساخت واژگان یا گریز از شیوه‌های معمولی ساختن واژه در زبان هنجار می‌زند. این نوع هنجارگریزی باشکوه، طنطنه،
شگفتی و تأثیر می‌آفریند و باعث غنای زبان می‌شود؛ چرا که بسیاری از این واژه‌ها آرام آرام جذب زبان می‌شود (صفوی، 49:1373).
و
از این‌گونه است:
خفاش
خویان /ترکیب جدید
مهر
آشیان / ترکیب جدید
سپند
فر و فرزانگی / صفت مرکب به معنی دارای فره پاک و جدید
آرامستان
خانه / ترکیب جدید
فروغ
فرزانگی / گروه وصفی (جدید)
روشنایی
دانایی / گروه وصفی (جدید)
تیرگی
ناخویشتن‌شناسی (ترکیب جدید)
تشخیص
یا جاندار انگاری
یکی
دیگر از ارکان مهم تصویرسازی، «جاندار انگاری» است که با حضور آن، تصاویر پویا و
پرتپش جلوه می‌کند. در درس «هم‌زیستی با مام میهن»، وطن در قالب مادری
زنده و جاندار حکایت از حضور این نوع قابلیت دارد که حاکی از قریحه و ذهن تصویرساز
نویسنده درس می‌باشد.
همچنین،
در درس چشمه معرفت، نویسنده پویایی و پرتپش بودن طبیعت را بر ایستا بودن ذهن و
واژه ترجیح می‌دهد و از این نوع مهم
تصویرسازی، کمال استفاده را می‌برد.
ـ
کودکان پرنشاط گل‌بوته‌ها و نوجوانان امیدوار ذرت‌ها در گوش نسیم، آمین می‌گفتند.
ـ
درختان سرسبز باغ و صحرا را دیدم که شاخه دست‌های خویش را به آسمان برافراشته بودند و
دعا می‌کردند.
ـ
نسیم، مانند مادری مهربان و آداب‌دان که به کودکان خویش، حق‌شناسی و ادب می‌آموزد، سرهای نهال‌های جوان و بوته‌های نوزاد خویش را به نشانه احترام و
وداع با من خم کرده بود.
ـ
با تکان دادن دست‌هایم به احساسات خاموش اما
سرشار از پاکی و صفای طبیعت و سبزه‌های معصوم پاسخ می‌گفتم.
ـ
آب، این روح مذاب امید و زندگی، تازه‌نفس،
جوان، زلال و نیرومند با گام‌های استوار و امیدوار شتابان می‌رفت تا خود را به دهان خشک زمین و صدها
کشتزار سوخته و نگاه‌های پژمرده هزاران درخت تشنه
برساند و در رگ‌های خشکیده جوی‌های مزرعه و کوچه باغ‌های مرده، جاری گردد.
و
از درس ارمغان ایران:
ـ باور آور که فرزندان ایران و بیشه فرهنگ و ادب
و اندیشه را شیر شیران هستی.
ـ
خویش را خوار مدار، زیرا در این روزگار، چشم و چراغ ایرانی.
و
از درس هم‌زیستی با مام میهن:
ـ میهن با همه هم‌پیوندان و باشندگانش، مادرانه رفتار می‌کند.
ـ
در چشم میهن، همه فرزندان این آب و خاک، زاد و بودشان و ریشه و وجودشان یکسان است.
هنجارگریزی
موسیقایی
ترکیب
کردن واژه‌ها و استفاده از آن‌ها برای آهنگین کردن کلام به‌صورت جناس یا واج‌آرایی در کلام این نویسندگان در کتب
فارسی متوسطه اول برای دانش‌آموزان نوعی تنوع به‌وجود آورده است و سبب دلنشینی این متون
شده که خالی از لطف و زیبایی نیست و با توجه به نثر هنجار، نوعی هنجارگریزی محسوب
می‌شود: در درس «ارمغان ایران»:
ـ
سرزمین سپندفر و فروغ و فرزانگی و فرهیختگی (حرف س ـ حرف ف)
ـ
کاستی و ناراستی و ددی و بدی
ـ
زشتی و پلشتی
ـ
دشمنان تیره‌رأی و خیره‌روی
ـ
سپند و ارجمند
ـ
ستایش پیراسته از آلایش
ـ
خاستگاه بخردان و دانایان و روشن رایان
ـ
سرزمینی که ما بدان می‌نازیم و سر از همگنان برمی‌افرازیم
ـ
تو از تبار ایرانیان نژاده و آزاده هستی
ـ
بخوان و بجوی و بپوی
ـ
و در درس «هم‌زیستی
با مام میهن»:
ـ
این دو را پیوند و آوندهایی به سرچشمه‌های
یکتایی می‌رساند
ـ
زاد و بود
ـ
هم‌جوشی و هم‌کوشی
ـ
بی‌خویش و ناخوش
نتیجه
این
واژه‌ها و ترکیب‌های زیبا محصول تأمل و تفکر این
نویسندگان بزرگ‌اند که با خلاقیت و شم زبانی
خود واژگانی، زیبا آفریده و به خزانه زبان فارسی افزوده‌اند و بدین‌گونه، فرهنگ و ادب فارسی را مرهون خود
ساخته‌اند.
در
کتاب «مهارت‌های نوشتاری» پایه نهم نیز
واژگان و ترکیب‌های زیبایی که ساخته ذهن خلاق
نویسندگان کتاب می‌باشد، وارد شده است؛ از جمله
سنجه و معیار (از واژه‌سازی‌های فریدون اکبری شلدره) یا گسترش واژه‌ها: پاییز آرایشگر، زلف دراز درختان،
کارخانه جاجیم‌بافی پاییز و ... که به یاری
خداوند در آینده آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
همان‌گونه که گفته شد، هنجارگریزی یعنی شکستن
هنجار منطقی و طبیعی زبان با نگرش هنرمندانه، که به موجب آن عناصر زیبایی‌شناختی و ادبی سخن، مجال نمود پیدا می‌کنند. استفاده از این شیوه در کتاب‌های درسی بسیار مؤثر و موفقیت‌آمیز است.