سنجش و ارزشیابی از آموخته‌های دانش‌آموزان در برخی درس‌ها نیازمند داشتن مهارت‌های خاص و استفاده از شیوه‌های مدرن است. بر همین اساس، مدت‌هاست معلمان به دنبال ابداع روشی بهتر و آسان‌تر و همین‌طور پُربازده‌تر برای سنجش عملکردی دانش و مهارت فراگیرندگان هستند. یکی از این روش‌های نوین، استفاده از رویکرد «آیبیاسای»1 (IBSE) است. فرد در این رویکرد، ضمن حرکت به سمت تربیت مولد‌محور، در مسیر حافظه‌محوری حرکت نمی‌کند، بلکه هم برای زندگی در دنیایی متغیر و هم برای مقابله با تغییرات و چالش‌های زندگی امروز و آینده آماده می‌شود. به‌طوری که فراگیرنده در حین آموزش خودش مفهوم علم را کشف و نسبت به آن تسلط پیدا میکند. فرد در گام‌های متعدد این رویکرد قدرتمند و کند‌وکاو‌محور، به شکل عملکردی، آموخته‌های خود را به منصه ظهور می‌رساند و مورد سنجش اصیل و واقعی قرار می‌گیرد:
در اولین گام از فرایند پیاده‌سازی سنجش یادگیری به شکل عملکردی با رویکرد آیبیاسای، دانش‌آموزان به‌طور تصادفی و نه بر اساس رتبه، معدل و وضعیت درسی، در گروه‌های متفاوت قرار می‌گیرند. بهتر است از دانش‌آموزان بخواهیم فهرستی از ویژگی‌های مثبت و منفی خود را تهیه کنند و با نصب این فهرست در کلاس و همچنین تماشای فهرست دوستانشان، برای خود گروهی را انتخاب کنند که از نظر ویژگی‌ها مکمل هم باشند، با میل و رغبت در کنار هم قرار گیرند و از خُلقیات و ویژگی‌های یکدیگر آشنایی داشته باشند.
در گام دوم، معلم پرسشی (چالش علمی‌فناورانه) با هدف ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان طرح میکند.
چالش علمی‌فناورانه: برای شناسایی و تمایز درخت کاج و سرو از یکدیگر، با توجه به برگ و مخروط ماده این درختان، یک راه پیشنهاد کنید؟
در گام سوم، دانش‌آموز با تفکر و ایده‌پردازی فردی، پیشنهاد اولیه خود را در مورد حل چالش در کاربرگ یادداشت یا به‌شکل نقاشی رسم میکند.
مثلاً پیشنهاد اولیه یک دانش‌آموز، متفاوت‌بودن شکل پولک‌های سازنده مخروط ماده این دو درخت بود که به‌صورت زیر ترسیم کردند.
در گام چهارم که مرحله تفکر گروهی است، دانش‌آموزان در گروه‌ها طرح‌های فردی خودشان را برای هم‌گروهی‌ها توضیح می‌دهند و در نهایت بر سر ایده‌‌‌ای به توافق میرسند و آن را یادداشت یا در قالب پوستر رسم میکنند.
در گام پنجم، هرگروه طرح برگزیده خود را با استفاده از وسایل موجود به انجام فعالیت (آزمایش) یا ساخت وسیله (سازه) عملیاتی میکند تا ببینند طرح‌هایشان تا چه میزان به واقعیت و ارائه پاسخ سؤال نزدیک هستند. در این مرحله به وضوح می‌توان ایجاد جذابیت و سرگرمی و خلق لحظات هیجانی و نشاط‌انگیز و درگیری عمیق دانش‌آموزان و عمق‌یافتن آموخته‌های آنان را مشاهده کرد. مثلاً ایده نهایی یک گروه متفاوت‌بودن نحوه قرار گرفتن دانه‌های کاج و سرو در زیر پولک‌های مخروط ماده این دو درخت با برش مخروط‌های ماده سرو و کاج اجرا شد و آنها با مشاهده نحوه قرار گرفتن دانه‌ها در زیر پولک‌ها، تصویر روبه‌رو را رسم کردند. بچه‌ها در این گام از مرحله اندیشه‌ورزی2به دست‌ورزی3 که به معنی توجه به ارتباط دوطرفه دست و ذهن4 است میرسند و خودشان به کشف مفاهیم درسی دست می‌یابند.
در گام ششم که ارائه و توضیح (دفاعیه) نام دارد، از هر گروه یک نفر نماینده یا سخن‌گو انتخاب می‌شود و در مقابل سایر گروه‌ها طرح گروه خود را ارائه می‌دهد. گروه‌های دیگر راه‌حل نماینده گروه را به چالش می‌کشند و او از آن دفاع میکند. بدین ترتیب، هنر ارائه و توضیح به‌عنوان نافع‌ترین روش ارزشیابی خودنمایی میکند. خروجی این مرحله پرورش نسلی خواهد بود که دارای تفکر عمیق و تحمل اندیشه‌های مخالف هستند. برای مثال، در مرحله دفاعیه یک راه‌حل جالب پیشنهادی برای شناسایی درخت کاج از سرو، خوردن دانه هر دو درخت بود که در پایان مشخص شد دانه درخت کاج مزه انبه و دانه درخت سرو مزه موز رسیده می‌دهد. راه‌حل خلاقانه دیگر که در عمل به دفاع از آن پرداختند، بوییدن مخروط‌های ماده نارَس و سبزرنگ درخت‌های سرو و کاج بود. مخروط ماده درخت کاج بویی تندتر و مخروط ماده درخت سرو بوی ملایم‌تری دارد.
درگام هفتم، دانش‌آموزان دانشی را که یاد گرفته‌اند و نتیجه‌ای را که از انجام عملکرد و آزمایش‌ها در مراحل قبل گرفته‌اند و دانش و مفهومی که کسب کرده‌اند (رسیدن به جواب سؤال) بیان و یاداشت و حتی در قالب تصویر رسم میکنند. دانشی که یکی از گروه‌ها در این گام و در پاسخ به سؤال بالا آموخته بودند، این بود که شکل مخروط ماده درخت سرو از نظر هندسی پنج‌ضلعی است، در حالی که میوه درخت کاج شبیه شکل هندسی مخروط یا مثلثی شکل است و شبیه خود درخت کاج است. بچه‌ها آن را به صورت این تصویر رسم کردند.
گام هشتم این شیوه، طرح سؤال جدید و چالش‌برانگیز یا سؤال‌های جدید من است. برای خود فراگیرندگان سؤال‌های جدیدی خلق می‌شوند که به چرایی انجام‌شدن آزمایش‌ها برمی‌گردند و ذهن فراگیرندگان را وارد فضایی جدید میکنند. آنها برای یافتن پاسخ این سؤال‌ها دوباره آزمایش طراحی میکنند تا به علت پی ببرند. در نهایت، با ارائه سؤال نو، چرخه‌ای جدید و چرخه‌ای پژوهشی ایجاد می‌شود. باب پژوهش هم باز می‌ماند. این شرایط روحیه پژوهش را بین دانش‌آموزان تقویت میکند. سؤالات جدیدی که برای یک گروه از فراگیرندگان پیش آمدند، عبارت بودند از: الف) آیا می‌توان از تفاوت شکل پولک‌های مخروط ماده درخت سرو و کاج برای تمایز این دو درخت استفاده کرد؟
ب) آیا رنگ دانه‌های سرو و کاج می‌تواند معیاری برای تمایز این دو درخت باشد؟
جان کلام اینکه، پیاده‌سازی سنجش یادگیری عملکردی با رویکرد IBSE در درس علوم تجربی بر انگیزه و علاقه دانش‌آموزان می‌افزاید. توجه به ریزه‌کاری‌ها و جزئیات به خلق لحظات شاد و هیجان‌آور (توجه به بُعد عاطفی آموزش)، فاصله‌گرفتن از حافظه‌محوری، تأکید بر دست‌ورزی و آشکارسازی آموخته‌های دانش‌آموزان منجر می‌شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Inquiry-Based Science Education آموزش علوم به شیوه کاوشگری
2. minds_on
3. hands_on
4. Hands-on & minds-on