دوست خوبم! دوستی یک مجموعه شرایط و اصول دارد. از اولین شرایط که خیلی مهم است، ایمان و پارسایی است. وقتی می‌گوییم ایمان، منظور این نیست که هرروز مسجد و هیئت بروید. نه! خودت و دوستت از نظر ایمانتان به موضوعات اخلاقی، اعتقادی و عبادی چه اشتراک‌هایی دارید؟ خوب و بد را می‌توانید تشخیص بدهید؟ ایمان روی گفتار و کردارتان چطور اثر کرده است؟ چشم‌هایتان کجاها را می‌بیند؟ گوشتان به چه چیزهایی گوش می‌دهد؟ هردوی شما امانت‌دار هستید؟ رازدار هم هستید؟ و حالا اگر بخواهم از لحاظ دینی سؤال بپرسم، حواستان به حلال و حرام خدا هست؟ یا برای اینکه مورد تمسخر قرار نگیرید، هر کاری می‌کنید؟ ببین چرا می‌گویم هردوی شما؟ به خاطر اینکه نگاهی هم به خودت بیندازی و به حساب خودت هم برسی.
شرط دوم عقل است. یک ضرب‌المثل از بزرگ‌ترها را احتمالاً شنیده‌ای که می‌گویند: «اگر عقل نباشد، جان در عذاب است.» واقعاً اگر عقل نباشد، جان (روح و جسم) هردو در عذاب هستند؛ چرا؟ چون من با عقلم می‌توانم واقعیت را پیدا کنم، نه با احساساتم. با عقل است که می‌توانم در زمینه‌های گوناگون مثل روابط با خانواده، دوستان، همکاران، هم‌محله‌ای‌ها، معلم‌ها، مردم در اتوبوس و مترو پیشرفت کنم. خودت یا دوستت فرقی ندارد. اگر از این نعمت خدادادی استفاده نکنید، معیار شخصیت و ارزشتان مشخص نمی‌شود. از قدیم گفته‌اند، عقل معیار سنجش خوب و بد است. حالا جناب‌عالی اگر به عقلت رجوع نکنی و خوب و بد را از آن دستور نگیری، شخصیت و ارزشت برابر می‌شود با احساسات بی‌اساس و بی‌پایه. کسی نمی‌تواند روی تو حساب بکند، یا کاری به تو بسپارد، تحقیق تحویلت بدهد و مسئولیتی را به تو بسپارد. می‌گویند فلانی خیلی باهوش و زیرک است، یا در فلان موقعیت خوب عقلش را به کار انداخت، نزد به جاده خاکی. یا فلانی خیلی جَنَم دارد. می‌شود به او اعتماد کرد. پس‌روی این قوه خیلی کار کنید. یک شعر از فردوسی برایت بخوانم تا حال و هوایت عوض شود:
خرد بهتر از هر چه ایزد بداد
ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنمای و خرد دلگشای
خرد دست گیرد به هر دو سرای
شرط بعدی اعتدال و میانه‌روی است. تا به حال اعتدال و میانه‌روی در دوستی به گوشتان خورده است؟ شخصی که پارسا و خردمند باشد، در عین حال که با دوستان خودش متواضع است و با فروتنی برخورد و تعامل می‌کند، حقوق و آداب دوستی را می‌شناسد و به آن حقوق مثل عهد پایبند است. شنیده‌ای می‌گویند اسرارت را حتی به دوستت نگو؟ چون یک روز ممکن است همان دوستت، دشمنت بشود. اسرار و رموز خانواده‌ات و حتی خودت را به کسی نگو. بگذار این‌ها در دل خودت بماند.
امام علی(ع) می‌فرمایند: «أَحْبِبْ حَبِیبَکَ هَوْناً مَا، عَسَی أَنْ یکونَ بَغِیضَکَ یوْماً مَا، وَأَبْغِضْ بَغِیضَکَ هَوْناً مَا، عَسَی أَنْ یکونَ حَبِیبَکَ یوْماً ما: دوست خود را در حد اعتدال دوست بدار، چراکه ممکن است روزی دشمن تو شود و نیز دشمنت را همان حد دشمن بدار، زیرا ممکن است روزی دوست تو شود.» (حکمت 268 نهج‌البلاغه).
اصل بعد، آزمایش! امتحان‌کردن. تا حالا دوستت را امتحان کرده‌ای؟ آزمایشش کرده‌ای ببینی چقدر در دوستی با تو مصمم و راسخ است؟
شاید از خودت بپرسی چطور می‌توانم از وجود صفت شایسته و خوب در دوستم یا شخص موردنظرم اطمینان حاصل کنم؟ و ببینم انتخابم درست بوده است یا نه؟ نظر دین ما این است که رفیقت را آزمایش کن.
امام علی(ع) می‌فرمایند: «مَنْ إِتَّخَذَ أخاً بَعْدَ حُسْنِ الْإِخْتِبارِ دامَتْ صُحْبَتُهُ وَ تَأکدَتْ مَوَدَّتُهُ وَ مَنْ إِتَّخَذَ مِنْ غَیرِ اخْتِبارٍ ألْجَأهُ الْإِضْطِرارُ إِلی مُرافَقَه الْأشْرار: کسی که پس از آزمایش، دوستی برگزیند، رفاقتش پایدار و مودتش استوار خواهد ماند و کسی که نسنجیده و بدون آزمایش با دیگری پیمان دوستی بندد، ناچار به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در می‌دهد» (غررالحکم، ص 416).
آقا! خانم! من چطور باید دوستم را امتحان کنم؟ خیلی ساده است. به عملکرد دوستانتان نگاه کنید. به حرف‌زدن، به نوع صحبت‌کردن و نوع رفتارکردن. یادتان هست گفتم شرط اول برای انتخاب دوست، عقل و ایمان است؟
حالا همان شرط اول اینجا خودش را نشان می‌دهد. همان‌طور که گفتیم، ایمان هر کس در رفتار و صحبتش مشخص می‌شود. پس از این راه می‌توانیم دوستانمان را محک بزنیم. به‌خصوص مواقعی که امکان ظاهرسازی و فیلم‌بازی‌کردن وجود نداشته باشد. وقتی می‌گویم آزمایش، به این معنا نیست که از دوستت آزمون هوش بگیری یا خودت را به مردن بزنی ببینی چکار می‌کند! منظور همانی است که برایت توضیح دادم؛ ایمان و تأثیرش در عمل.
این سخن از مولا امام علی(ع) خلاصه تمام صحبت‌هاست که فرمودند: «مردم جز با امتحان شناخته نمی‌شوند. همسر و فرزندت را در غیاب خود، دوستت را در موقع مصیبت و سختی، خویشاوندان را در زمان جدایی، و علاقه‌مندان را در زمان نیازمندی امتحان کن تا از این طریق قدر و منزلت تو نزد آنان روشن شود» ( بحارالانوار، جلد 75، 251).
شما چه شرط دیگری برای دوستی دارید؟