حال خوب در کلاس درس
روان‌شناسـی اجتماعـی روی بررسی علمـی چگونگی افکار افراد، احسـاسـات و رفتارهایـی تمرکـز دارد که تحت‌تأثیر حضور واقعـی، خیالـی یا ضمنـی افـراد دیگر قرار می‌گیرند. این موضوع با کلاس درس و رونـد یـادگیـری دانـش‌آمـوزان ارتبـاط مستقیـم دارد و به همین سبب همواره مورد توجه اصحاب تعلیم‌وتربیت و نیز فناوری آموزشی بوده است. با این نگاه، سه مؤلفه مشخص برای تحلیل کلاس درس از منظر روان‌شناسی اجتماعی قابل بررسی است:
1. محیطی که دانش‌آموزان در آن نسبت به خودشان، هم‌کلاسی‌ها و کلاس درس احساس مثبتی دارند.
2. ساختار و روش‌های یاددهی ـ یادگیری، نیازهای دانش‌آموزان را برآورده میکند و دانش‌آموزان در آن تکالیف و وظایف خود را انجام می‌دهند و با معلم و سایر دانش‌آموزان همیاری و کار می‌کنند.
3. محیطی که دانش‌آموزان در آن به مهارت‌های فردی و اجتماعی نائل می‌شوند.
آیا کلاس درس شما چنین محیطی را تداعی میکند؟ تلاش برای ایجاد محیط مثبت در کلاس درس می‌تواند از طریق توجه به اجزا و ساختار توصیف و رخدادهای کلاس درس که در ادامه آمده است ممکن شود.
زمان و امکانات موجود درکلاس
از جمله مـواردی که با جـو مثبت کلاس درس مرتبط است، زمان و امکانات را شامل می‌شود. به‌صورت کلی، برای استفاده صحیح از زمان و نیز امکانات و فرصت‌های یادگیری چند عامل دخالت دارند و می‌توانند به حال خوب یادگیری منجر شوند:
الف. مدت زمـانی که دانش‌آمـوز در شرایط مطلوب برای یادگیری نیاز دارد: هر چند تفاوت‌های فردی در تعیین میزان زمانی که یادگیری رخ می‌دهد مؤثرند، اما به‌صورت کلی میانگین‌هایی نیز وجود دارند که می‌توانند به معلم کمک کنند روند یادگیری را متناسب با آن طراحی کند و انتظار حصول نتیجه را داشته باشد. به این منظور، معلمان با سابقه کاری کمتر نیز می‌توانند ضمن گفت‌وگوهای حرفه‌ای با معلمان باتجربه، حدود زمان مورد نیاز یادگیری هر موضوع را دریابند.
پیشنهاد: کتاب درسی را مقابل خود قرار دهید. با توجه به ماه‌های گذشته و اطلاعاتی که از یادگیری دانش‌آموزان در این مدت داشته‌اید، تعیین کنید برای هر موضوع یادگیری به‌صورت میانگین چه مدت زمانی مورد نیاز است. موارد خود را با دیگر معلمان هم‌رشته و هم‌پایه مقایسه کنید.
ب. مدت زمانی که دانش‌آموز تمایل دارد برای یادگیری صرف کند: کسب اطلاعات از دانش‌آموزان در کنار میزان تمرین و تکرار مورد نیاز در یادگیری می‌تواند به دوره زمانی خاصی اشاره کند که در تکمیل گزاره قبلی به کار می‌آید. دانش‌آموزان در هر دوره سنی محدوده زمانی تمرکز و توجه خاصی دارند و بیشتر از آن زمان نمی‌توانند به درستی و با کیفیت مسیر یادگیری را دنبال کنند. به این زمان با عنوان میزان تمایل به یادگیری اشاره شده است. برای برآورد زمان کلی در یادگیری، لازم است به این محدوده‌ها توجه شود و در عین حال فعالیت‌هایی برای رفع خستگی دانش‌آموزان پیش‌بینی شوند.
پیشنهاد: مخاطب شما در آموزش در کدام گروه سنی قرار دارد؟ آیا می‌دانید این گروه سنی به‌صورت کلی تا چه محدوده زمانی تمرکز دارند و به اصطلاح تمایل یادگیری بالایی خواهند داشت؟ برای کسب شناخت بیشتر، روان‌شناسی رشد را مطالعه کنید.
ج. فرصت یادگیری و کیفیت آموزش: حوزه گسترده مربوط به کیفیت یادگیری از جمله مواردی است که می‌تواند به ایجاد حس مثبت در کلاس درس کمک کند. از جمله مؤلفه‌های مهم در این بخش عبارت‌اند از: چندبعدی‌بودن کلاس (بهره‌مندی از فرصت‌های متنوع یادگیری و قالب‌های متعدد آموزشی مانند ویدئوی آموزشی، پاورپوینت، تصویر و نمودار)؛ تقارن و هم‌زمانی محتوایی در آموزش (تلاش برای ایجاد پیوند بین محتـوای آموزشی و موضوعات درسی و بازنمایی ارتباط عمـودی و افقـی بین کتـاب‌های درسـی در تدریس)؛ غیرمنتظره‌بودن فرصت‌های یادگیری و غافلگیری حرفه‌ای (پیش‌بینی و طراحی فرصت‌هایی از یادگیری که تکراری نیستند و می‌توانند توجه دانش‌آموزان را جلب کنند).
پیشنهاد: در کدام‌یک از روزهای تدریس و کدام بخش از فرایند یاددهی ـ یادگیری فعالیت‌هایی را طراحی کرده‌اید که برای دانش‌آموزان جذابیت زیادی داشته و توجه آن‌ها را جلب کرده است؟ به این منظور پیشنهاد می‌شود فعالیت‌های هر روز از آموزش را در جدولی ثبت کنید و سپس در پایان هفته تنوع فعالیت‌ها را بررسی کنید. در عیـن حال شیـوه‌ای را که بیشترین تأثیر را در یادگیری دانش‌آموزان داشته است شناسایی کنید تا با تغییر محتوا، در موقعیت‌های دیگری مورد استفاده قرار گیرد.
د. توجه به الگوریتم کلی تدریس: در نگاهی کلی، مؤلفه‌های مرتبط با فنون دیگر تدریس در ایجاد جو و حس مثبت در کلاس مؤثر است. برای بررسی ساده‌تـر این بخش، هر مورد در قالب یک سؤال مطرح می‌شود:
1. آیا دانش‌آموز انگیزه دارد؟
این امر را می‌توان از طریق تهیه مسئله‌های جالب و مورد علاقه دانش‌آمـوزان، فعالیت‌هـای عملکـردی و نیـز ایجاد محیطی غنی با امکان تجـربه بیشتر درک سیر یادگیری برای دانش‌آموزان، فراهم آورد.
2. آیا دانش‌آموز اطلاعات لازم را دارد؟
مشارکت دانش‌آموزان در انجام فعالیت‌های یادگیری و طراحی تکالیف تعاملی، زمینه‌ساز افـزایش اطلاعـات لازم است و در عیـن حال به پیشرفت آن‌ها در یادگیری می‌انجامد. اینکه معلم بتواند به‌طور مداوم از میزان اطلاعات دانش‌آموزان و آمادگی دانشـی و مهارتی آن‌ها مطلع باشد و مسیر یادگیری را در ادامه آن بچیند، در ایجاد حس مثبت در مخاطب بسیار تأثیر می‌گذارد.
3. آیا دانش‌آموز همه چیز را درک کرده است؟
اگر در بررسـی‌های یادگیـری متوجـه شویـد دانش‌آمـوز بخشـی از موضـوع را فرانگرفتـه است، مـی‌توانید برای ادامه راه دست به تصمیم‌گیری بزنید. از جمله راهکارهایی که پیش از آغاز آموزش لازم است بدان توجه شود، قابل فهم‌کردن و نیز سازمان‌دهی اطلاعات است. این اقدام مهم به جلب مشـارکت و همیاری دانش‌آمـوزان در یادگیری می‌انجامد و بدیهی است حال خوبی به همراه دارد.
4. آیا دانش‌آموز می‌تواند مطالب را به یاد آورد؟
توانایی یادآوری مطالب و آموخته‌های گذشته با یادگیری‌های جدید ارتباط مستقیم دارد. هر اندازه دانش‌آموز می‌تواند به‌عنوان یک کل یکپارچه میان آموخته‌ها ارتبـاط برقـرار کند، به همـان نسبت حس مثبتی را تجـربه مـی‌کند. از جمله راهکارهـای زمینه‌ساز برای این منظور، تلاش معلم در طراحـی آموزشـی برای برقراری رابطه بین اطلاعات قدیم و جدید است. ممکـن است طـرح پرسش در ابتدای آموزش یا تماشای فیلمی مرتبط و نیز مطالعه بخشی از کتاب درسی سال گذشته که در راستای آموزش جدید است، به این موضوع کمک زیادی کنـد. همچنین، طراحـی تمرین‌هـا و ارائه آن به دانش‌آموزان در تقویت توانایی یادآوری و ایجاد ارتباط بین مطالب اثرگذار است.
5. آیا دانش‌آموز می‌تواند اطلاعات را به کار ببرد؟
از جمله اهداف آموزش، تلاش برای به‌کاربستن آموخته‌های جدید و بهره‌مندی از آن است. هنگامـی که دانش‌آمـوز می‌تواند آنچه را در کلاس می‌آمـوزد در زنـدگی به کار ببـرد و نتیجه فعالیت یادگیری را بیشتر لمس کند، یادگیری را ارزشمندتـر مـی‌دانـد و با حـال بهتری این فرایند را دنبال مـی‌کند. به این منظور لازم است معلم در طراحی آموزشی به یافتن راه‌هایی برای کاربرد اطلاعات در موقعیت‌های جدید بیندیشد.
6. آیـا دانش‌آمـوز در پـایـان کلاس به حـس موفقیت رسیده است؟
یکی از بخش‌های مهم و اثرگذار در فرایند یاددهی ـ یادگیری، فعالیت‌های پایانی کلاس است. ایجاد حس موفقیت در دانش‌آموزان می‌تواند از طریق جمع‌بندی مناسب ایجاد شود. در صورتی‌که شیوه جمع‌بندی به‌درستی انتخاب شود و دانش‌آموزان در آن مشارکت فعال داشته باشند، این کار حواس آن‌ها را به آموخته‌های جدید متمرکز و میان مراحل یادگیری پیوند برقرار میکند.
جمع‌بندی مناسب، یادگیری را تسهیـل مـی‌کنـد و معمولاً نقش تثبیت‌کننده و تکمیلی دارد. به همین دلیل حس موفقیت و رضایت از یادگیری را برای دانش‌آموزان ملموس میکند.
پیشنهاد: شیوه‌های متنوع و گوناگون جمع‌بندی درس خود را شناسایی کنید و در موقعیت‌های خاص از شیوه متناسب آن بهره‌مند شوید. به نمونه‌هایی در ادامه اشاره شده است:
1. تلخیصی: با مرور درس، دانش‌آموزان با خلاصه‌ای از بحث‌هـای کلاس آشنـا و اصـول اساسـی مطالب مشخص مـی‌شوند.
2. انتقالی: کاربـرد اصـول و مفاهیم آموخته‌شده در موقعیت جدید که تا حدود زیادی جنبه تمرینـی دارد و بر به‌کارگیری دانش آموخته‌شده تمرکز دارد.
3. اتفاقـی: در طـول درس معمـولاً شرایطـی پیش می‌آید که کاملاً اتفاقی و منحصربه‌فرد است و فرصت مناسبی برای معنی‌دارکردن مفاهیم در اختیار می‌گذارد. معلم با استفاده از این موقعیت‌ها آموخته‌ها را ملموس‌تر و در یک واقعیت عینی متجلی میکند.
جمع‌بندی
برای ایجاد یادگیـری مانـدگار و ارزشمنـد لازم است حال یادگیری و جو حاکم بر روند یادگیری مثبت و خوب باشد. این موضوع همواره در معرض توجه و علاقه معلمـان است و به همین دلیل مطالعات زیادی هم صورت گرفته است. یکی از زمینه‌هـای مرتبط با این هدف، تکیه بر فنون تدریس و خرده‌مهارت‌هایی ماننـد مدیریت و شناسایی زمان مناسب، الگوریتم کلی تدریس، جمع‌بندی و فعالیت‌های پایانی کلاس و نیز میـزان کاربردی‌بـودن آموخته‌هاست. تلاش معلم برای طراحی آموزشی مناسب با تمرکز بر این موارد، حال خوب یادگیری را ایجاد میکند.
منابع
1. صفوی، امان‌اله (1398). روش‌ها، فنون و الگوهای تدریس. سمت. چاپ چهاردهم. تهران.
2. افضل‌نیا، محمد (1393). تکنولوژی یادگیری. سمت. تهران.
3. کاپالکا، جورج ام (1398). هشت گام مدیریت موفق کلاس درس. ترجمه سید نادر آزادصفت. آوای نور. تهران.