تفکر برای تفکر

سیمینه زینلی زاده؛ کارشناس ارشد مدیریت آموزشی، پژوهشگر حوزه تعلیم و تربیت

تفکر انتقادی چیست؟ وقتی گفته می‌شود «یکی از مهارت‌های مورد نیاز فرزندانمان داشتن تفکر انتقادی است» این حرف به چه معناست؟ تفکر انتقادی چه کاربردی دارد؟

از تعدادی از والدین پرسیده شد، به نظر شما وقتی گفته می‌شود فردی تفکر انتقادی دارد، یعنی چه ویژگی‌هایی دارد؟ پاسخ‌های متفاوتی به این سؤال داده شد. برخی از والدین صرفاً از روی واژه انتقادی در عبارت تفکر انتقادی قضاوت می‌کنند و تفکر انتقادی را «انتقاد کردن و دیدن عیوب» تعریف کرده‌اند. اما پاسخ برخی از والدین به مفهوم واقعی تفکر انتقادی نزدیک‌تر بود: «دیدن معایب در کنار مزایا، بررسی همه ابعاد یک موضوع و داشتن قدرت تحلیل و بررسی و استدلال.»

تفکر انتقادی را نباید به توانایی فرد در انتقاد کردن محدود دانست، بلکه آنقدر مفهوم گسترده‌ای دارد که توجه بسیاری از پژوهشگران را در دوره‌ها و در جوامع گوناگون به خود جلب کرده است. تفکر انتقادی به فرایند خوب فکرکردن اشاره دارد. برخی از صاحب‌نظران از آن با عنوان «تفکر برای تفکر» یاد می‌کنند. تجزیه و تحلیل، تفسیر، تبیین، استنباط، ارزشیابی و یکپارچه‌کردن اطلاعات، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی هستند. تفکر انتقادی یعنی تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه‌کاری انجام و چه چیزی باور شود. استدلال‌پردازی با استفاده از استانداردهای عقلایی، از مقدمات فرایند تفکر انتقادی است و از فرایندها و راهبردهای شناختی استفاده می‌کند تا به فرایندی مطلوب برسد.

همان‌گونه که می‌بینید، تفکر انتقادی تعریفی پیچیده و پرابهام دارد، اما به غیر از اینکه لازم باشد بدانیم تفکر انتقادی چیست، مهم‌تر این است که بدانیم، چگونه می‌توانیم تفکر انتقادی را در کودک خود پرورش دهیم. این همان چیزی است که بسیاری از فعالان حوزه تعلیم‌وتربیت، روان‌شناسان و البته والدین به‌دنبال آن هستند. قبل از این نیز باید به این سؤال پاسخ داد که اساساً تفکر انتقادی مهارتی ذاتی است یا اکتسابی و مترقی؟ البته ممکن است فردی به‌طور ذاتی توانایی تجزیه و تحلیل و استنباط خوبی داشته باشد، اما به‌طور کلی تفکر انتقادی یک مهارت شناختی قابل‌بهبود محسوب می‌شود. بنا‌براین، جای شک و تردید نیست که ایجاد مهارت تفکر انتقادی در فرزندانمان چقدر اهمیت دارد. پس باید برای یادگیری این موضوع تلاش کنیم، برای ایجاد آن وقت صرف کنیم و حتی هزینه کنیم تا فرزندانی با قابلیت‌های فکری و شناختی نیرومند پرورش دهیم و البته قبل از آن خودمان، به‌عنوان والدین، در جهت ارتقای قابلیت‌های ذهنی خود اقدام کنیم. چرا که والدین فکور کودکان فکور را پرورش خواهند داد.

نوشته پیش رو گنجایش پرداختن مفصل به تفکر انتقادی و راهبردهای پرورش آن را ندارد، اما پیشنهادهایی برای شما داریم:

در هفت سال اول تولد، به کودکتان اجازه دهید از حواس خود استفاده کند، به اشیا دست بزند و آن‌ها را لمس کند. شرایطی فراهم کنید تا صداهای مختلف را بشنود. منتظر واکنش‌های او باشید و حتماً با او صحبت کنید. محیطی غنی را در برابر چشمانش فراهم کنید و او را به طبیعت ببرید. از حس چشایی کودکتان غافل نشوید. بعد از سه‌سالگی، آموزش مهارت حل مسئله به کودک اهمیت پیدا می‌کند. اجازه دهید مسائل خودش را خودش حل کند. اگر با دوستش دچار چالش شده یا برای انتخاب راه‌حل موضوعی در تکاپوست، دخالت نکنید. اجازه دهید خودش آن را حل کند یا با سؤال و جواب او را راهنمایی کنید. سؤال و جواب را بخش هرروزه ارتباطی‌تان با کودک قرار دهید. این باعث می‌شود کودک تفکر کند. در حال حاضر مراکز متعددی دوره‌های آموزش تفکر برای کودکان برگزار می‌کنند و روان‌شناسان زیادی مدرس مهارت حل مسئله، به‌عنوان یکی از مهارت‌های زندگی، هستند. در حد توانتان در این مسیر از امکانات آموزشی استفاده کنید.

در هفت سال دوم، پیشنهاد ما کتاب‌خوانی و قصه‌گویی است. قطعاً تلاش همه والدین این است که کودکشان کتاب‌خوان بار بیاید و این مستلزم آن است که خودمان به‌طور مستمر سهم ویژه‌ای برای مطالعه در برنامه روزانه داشته باشیم. از نقش مدرسه در تربیت فکری غافل نشوید و آن را مهم بدانید. برخی مدرسه‌ها رویکرد شناختی دارند و معلمان آن‌ها در روش تدریس خود از یادگیری شناختی و ساختارگرا و سایر روش‌های نوین تدریس استفاده می‌کنند. البته مراقب باشید گول تبلیغات مدرسه‌ها را نخورید. بررسی نقش مدرسه در شکل‌گیری تفکر انتقادی، فرصتی مجزا می‌طلبد. اینکه اساساً ساختار نظام آموزشی ما چقدر فرد را به انسانی دارای تفکر انتقادی تبدیل می‌کند و چقدر خروجی این نظام افرادی فکور و دارای قوای تحلیلی هستند، سؤالی اساسی است. باید توجه داشت، در کودکان به‌طور طبیعی علاقه به دانستن وجود دارد. این علاقه به جهت‌دهی نیاز دارد. تبلت و شبکه‌های مجازی راه‌حل‌های مجازی هستند. به دنبال راه‌حل‌های واقعی باشید. جست‌وجوگری را در کودکتان تقویت کنید. از او یک پژوهشگر کوچک بسازید. شاید در نگاه اول به نظر نیاید که نظم در تربیت فکر کودک چه جایگاه ویژه‌ای دارد. هفت سال دوم تولد، زمان آموزش نظم به کودکان است. به‌طورکلی، مهارت‌های خودتنظیمی در بطن پرورش تفکر انتقادی است. وقتی کاری از کودک شما سر زد، هیجان را مدیریت کنید و قبل از هرگونه اقدام به توبیخ و یا تشویق، از او استدلال بخواهید و بدانید استدلال با توجیه‌کردن فرق دارد. در نهایت نتایج اقدامات خود را در هفت سال سوم زندگی کودکتان شاهد باشید.

تفکر انتقادی در عصر جدید

عصر جدید عصر گسترش اطلاعات و ارتباطات است. بسترها، وبگاه‌ها، و‌ب‌نوشت‌ها، اتاق‌های گفت‌وگو (چتروم‌ها)، شبکه‌های اجتماعی مجازی، بانک‌های اطلاعاتی دیجیتال و آموزشگاه‌های الکترونیک که در حال حاضر وجود دارند، نشانه‌هایی از بروز دوره جدیدی از زندگی بشرند. فرزندان ما در این دوره از تاریخ زندگی می‌کنند. در نتیجه باید مهارت‌های لازم برای رویارویی با همه پدیده‌های دوران مدرن را داشته باشند. پدیده کرونا نیز اتفاقات جدیدی را رقم زده که سبک زندگی و آموزش کودکانمان را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. والدینی را نمی‌بینید که دغدغه این روزهایشان مدیریت فضای مجازی برای فرزندانشان نباشد. تفکر انتقادی در این شرایط چه کارکردی دارد؟

نیازی به اشاره به این موضوع نیست که آسیب‌پذیری کودکان در دنیای رسانه و فضای مجازی بسیار زیاد است، چرا که والدین در این چند سال حضور کرونا و آموزش‌های برخط، این موضوع را با تمام وجود لمس کرده‌اند. تنها اطلاعات و محتوای ناسالم نیست که برای فرزندانمان آسیب‌زاست، بلکه حجم زیاد اطلاعات نیز در ذهن کودک ما مشکلاتی ایجاد خواهد کرد. اینکه فرزند ما با چه دانشی، در چه زمانی مواجه شود، بسیار اهمیت دارد. اگر کودک شما در سنین پایین است، شما به‌عنوان والدین باید مدیریت‌کننده او در این فضا باشید. رسانه‌های مجازی را در اختیار او قرار دهید و قبل از در اختیار قرار دادن رسانه‌های مجازی، برای استفاده از آن قانون بگذارید. برای مثال، زمان مشخص کنید. نداشتن رمز موبایل و لپتاپ  هم جزو قوانین شما باشد. در صورتی که داشتن کدهای امنیتی ضروری است، قانون شما این باشد که والدین نیز از این کدها باخبر باشند. این موارد در مواقعی ضرورت دارند که کودک شما هنوز به‌طور کامل به تفکر انتقادی مجهز نیست، اما اگر سن کودک شما بالاتر است، احتمالاً توانایی ارزیابی اطلاعات را دارد. اینکه تشخیص دهد چه اطلاعاتی برای او سودمند و چه اطلاعاتی غیرسودمند است، معایب و مزایای آن را قضاوت کند و واقعیت را از غیرواقعیت تشخیص دهد. لذا در این زمان است که کودک شما در مواجهه با رسانه توانایی این را دارد که تشخیص دهد چه خبری جعلی است و یا در پس یک پیام چه ارزش‌هایی نهفته است. سواد رسانه نیز در کنار تفکر انتقادی او را در برابر آسیب‌ها حفظ خواهد کرد.