فرایندهای پیرامون ما و آموزگار: سنگینی آموزش علوم در پایه پنجم
۱۳۹۹/۰۲/۲۰
کتاب علوم پنجم مجموعهای است متشکل از علوم فیزیکی، شیمیایی، زیستشناسی و زمینشناسی. دانشآموز علاوه بر یادگیری هر یک از این علوم، باید تفاوت بین هر یک را نیز درک کند. بهویژه در ابتدای کتاب تفاوت فرایندهای شیمیایی و فیزیکی را باید خوب بیاموزد. نقش آموزگار بهمثابهی رهبر آموزشی در این فعالیت بیبدیل است، به خصوص اگر آموزش بهصورت غیرمستقیم باشد۱.
بالهای هیجان
یکی از ویژگیهای مهم کتاب پنجم شروع کتاب با یک روش هیجانانگیز است. درست کردن وسیلهای که از یک ارتفاع چرخ بزند و به سمت زمین سقوط کند، هر کودکی را به وجد میآورد. استفاده از زمانسنج نیز از نقاطقوت این بخش از کتاب است. چرخش بالها را میتوان با درست کردن لبههایی برای پر تابه کنترل کرد. رابطهی بین زمان سقوط و وضعیت بالها و وزن پرتابه بسیار مهم است. دانشآموزان میتوانند با در دست داشتن یک تکه مقوا و باد زدن به پرتابه، مسیر حرکت آن را تغییر دهند. ساخت یک موشک کاغذی و پرواز دادن آن در فضای باز میتواند به مسابقهای بین دانشآموزان کلاس تبدیل شود. با یک ورق کاغذ A۴ میتوان یک موشک کاغذی ساخت و بالهای آن را تغییر داد. هر موشکی که بیشتر در هوا باشد، برندهی مسابقه است. دانشآموز باید خوب درک کند. هر گونه تغییرات در سیستم، چه تغییری در نتیجهی کار خواهد داشت. بازدید از صنایع هوایی یا پارکهای فناوری شهرهای بزرگ، چگونگی حرکت بالها و بالهای هواپیما را برای دانشآموزان ملموس میسازد۲. آموزگار میتواند با کمک یک پنکه و یک مدل سادهی هواپیما۳، نقش بالها و دم هواپیما را در جلوی باد پنکه نمایش دهد. فصل دوم به مورد مهمی اشاره میکند؛ تفاوت فرایندهای شیمیایی و فیزیکی. آموزش این تفاوت پروژهی مهمی است که با آزمایشهای ارائه شده در کتاب و آزمایشهای اضافی دیگر، میتوان آن را به دانشآموزان آموخت. زیرا در تمام سالهای بعد، دانشآموز به درک این مفهوم نیاز دارد. پس از تولید گاز کربن دیاکسید در بطری آب معدنی که در کتاب به آن اشاره شده است، میتوان بطری خالی مشابهی را با در بسته درون یخچال قرار داد و به جمع شدن آن اشاره کرد۴. این فرایند فیزیکی است. همچنین میتوان به دهانهی یک بطری شیشهای یک بادکنک بست و آن را روی بخاری یا شوفاژ قرارداد و به انبساط بادکنک که نوعی فرایند فیزیکی است توجه کرد. تولید گاز در فرایند تخمیر گیاهان، فرایندی شیمیایی است. درست کردن گچ و سیمان نیز فرایندی شیمیایی است. اگر دانشآموز دستش را با یک دستکش پلاستیکی در مخلوط گچ در حال سفت شدن وارد کند، گرمای حاصل از فرایند شیمیایی آن را حس خواهد کرد.
طیفهای نور
کتاب در درس سوم وارد موضوع جنبههای فیزیکی نور میشود. این کار را با رنگینکمانی زیبا شروع میکند. برای ساخت رنگینکمان، کافی است یک سیدی با یک دی وی دی کهنه را ببرید و از کنارههای آن به منبع نور نگاه کنید. شکست نور و رنگهای رنگینکمان را مشاهده خواهید کرد. احتمالاً فعالیت جالبی برای دانشآموزان خواهد بود! آموزگار میتواند یک ورق کاغذ آلومینیوم را بهصورت محدب در آورد و درون آن را آب بریزد و سپس آن را درون فریزر قرار دهد تا یک عدسی محدب به دست آید و دقایقی را با آن به آزمایش بپردازد. ساخت یک مکعب با استفاده از مقوای مشکی و ایجاد یک روزنه روی یک وجه آن و در آوردن وجه مقابل آن و قرار دادن یک تکه برگهی سفید آغشته به روغن در مقابل سوراخ، اتاق تاریکی میسازد که میتواند از یک شمع روشن، تصویری وارونه بدهد. کتاب در فصل چهارم به علم زیبای زمینشناسی میرسد. از فسیل شروع میکند. اشاره به این نکته که قدمت یک فسیل را چگونه تعیین میکنند، با اهمیت است؛ گرچه احتمالاً دانشآموز مفهوم زمانسنجی با کربن را درک نکند، ولی برایش جرقهای خواهد بود که در آینده بتواند آن را خوب بیاموزد. برای دانشآموزان علاقهمند هم فرصت خوبی برای تحقیق است. ادامهی تدریس این بخش بهتر است در طبیعت اطراف کلاس صورت گیرد. جستن بقایای یک موجود زنده در خاک هم بسیار مهم است با پوشیدن دستکش و لباس مناسب انجام شود. کاویدن خاک بسیار آموزنده است. ساخت لایههای رسوبی در صفحهی ۳۲ کتاب بهصورت ماکت نیز فعالیت خوبی برای دانشآموز علاقهمند است.
سوخت از آب
تولید سوختهای فسیلی در چندین میلیون سال قبل، توسط موجودات زنده، به خصوص پلانکتونها در آب، بسیار مهم است. درک اینکه چرا در بعضی کشورها زغال سنگ فراوان است و درختان چه نقشی در تولید آن داشتهاند نیز از فعالیتهای مهم خارج از کلاس برای دانشآموزان است. در صفحهی۳۴، بررسی جای پای حیوانات، بهخصوص حیوانات بومی نیز مهم است. رمزگشایی در صفحهی ۳۴ کتاب را میتوان به صورت مسابقه درآورد. روی یک دسته کارت نقش حیوان و روی دستهای دیگر نقش پای همان حیوانات رسم شود. دانشآموز باید کارتهای متناسب را کنار هم قرار دهد۵. سه فصل پنجم، ششم و هفتم کتاب وارد دنیای پررمز و راز زیستشناسی میشود. شناخت بدن و انجام درست حرکات برای دانشآموز مهم است. درست نشستن پشت میز و درست برخاستن و برداشتن صحیح یک وزنه از زمین، اگر برای کودک درست جا بیفتد، او را عمری از دردهای مزمن عضلانی و استخوانی بر کنار خواهد کرد. کتاب از ماهیچهها شروع میکند و با آموزش مفاصل، وضعیت حرکت دستها را توضیح میدهد. میتوان به غیر از فعالیتهای جالب کتاب درسی، فعالیتهای دیگری را نیز اضافه کرد. مثلاً ساخت یک دست سادهی رباتیک با کمک مقداری نخ و یک تکه مقوا برای درک درست حرکت رباطها و حرکت انگشتان مفید است. در ادامه، کتاب به بررسی حواس و قوای بینایی، شنوایی و چشایی و لامسه میپردازد. یادگیری ساختار هر یک با استفاده از مولاژ توصیه شده است. میتوان روی مقوایی تعدادی نقطه ایجاد کرد و از دانشآموزی که چشمانش بسته است، خواست فقط با لمس کردن، تعداد نقاط را بگوید. این آزمایشها کلاس را به وجد میآورند و یادگیری را تسهیل میکنند. کتاب در دو فصل هشتم و نهم مطالب فیزیکی را بیان میکند و بسیاری از کاربردهای ماشینهای سادهی مکانیکی را آموزش میدهد. در حیاط مدرسه با کمک یک بیل میتوان وضعیتهای متفاوت یک اهرم را نشان داد.۶
بررسی اجزای دوچرخه در کلاس بسیار آموزنده و مهم است. توجه دارید در دوچرخه نیروی بیشتری به پدال وارد میکنیم، ولی در عوض مسیر بیشتری را طی میکنیم۷.
یک وجب خاک!
کتاب در سه بخش پایانی، به ارزش خاک و استفادههای مناسب از آن میپردازد. میتوان خاک را با فرسایش به دست آورد. اگر درون یک قوطی مقداری سنگ قرار دهید و با بستن در آن، آن را خوب تکان دهید، پس از مدتی مقداری خاک بهدست میآورید. این فرایند بسیار سخت و کند است و به همین دلیل است که در کتاب بیان شده است. برای ایجاد یک سانتیمتر خاک حدود ۲۰۰ سال زمان لازم است. این نکته اهمیت پوشش خاکی زمین را نشان میدهد. علاوه بر اهمیت پوشش خاکی، پوشش گیاهی هر منطقه نیز اهمیت دارد. برای مثال، با آزمایشی ساده میتوان به اهمیت پوشش گیاهی پی برد. دو لیوان پلاستیکی مشابه را بردارید و در ته هر یک سوراخی ایجاد کنید. درهر دو به مقدار مساوی خاک بریزید. در یکی مقداری دانهی گیاه شاهی بریزید و هر روز به هر دو خاک به مقدار دقیقاً مساوی آب بدهید. پس از مدتی که گیاهان درون یک لیوان رشد کرد، مشاهده میکنید اگر درون لیوانها به مقدار مساوی آب بریزید، میزان خروجی آب دیگر یکسان نیست. پوشش گیاهی درون لیوان باعث میشود آب زیادی از لیوان خارج نشود۸.
در آخرین قسمت کتاب میتوان از ساقهی یک کرفس استفاده کرد و آن را در آب رنگی قرار داد و بالا رفتن آب رنگی را در آن مشاهده کرد. قرار دادن ساقهی گیاه حسن یوسف برای مدتی در آب، باعث ایجاد تارهای کشنده در آن میشود. علاوه بر خاک، برای دانشآموزان بسیار جالب خواهد بود که بدانند، هماکنون در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا سولههای بزرگی وجود دارند. که در آنها فقط با آب گیاهان را پرورش میدهند. مواد معدنی مورد نیاز گیاه را در آب میریزند و ریشههای گیاه کاملاً درون آب رشد میکنند. در نهایت، بسیار آموزنده خواهد بود که سیستم قطرهای آبیاری را نیز برای دانشآموزان توضیح دهیم.
پینوشتها
۱. نگفتن جواب به دانشآموز و هدایت کردن او به سمت رسیدن به جواب، همواره سختتر از پاسخ دادن و آموزش مستقیم است.
۲. در تهران، هم باغ کتاب و هم پارک فناوری پردیس، آزمایشهای کاملی را دربارهی هواپیماها و پرتابهها دارند.
۳. ساخته شده از چوب بستنی.
۴. البته بهتر است مقداری آب گرم درون بطری بریزیم و در بطری بچرخانیم تا قبل از قراردادن بطری در یخچال، هوای درون آن مقداری گرم شده باشد.
۵. تمام تلاش ما بر این است که هم کلاس نشاط داشته باشد و هم آموزش غیرمستقیم باشد.
۶. دانشآموزان تهرانی در باغ کتاب اهرمی را مشاهده میکنند که با آن، یک ماشین پیکان توسط یک دانشآموز از زمین بلند میشود.
۷. در دوچرخه، برعکس اهرم، نیروی اصطکاک چرخ با زمین بسیار کمتر از نیرویی است که به پدال وارد میکنیم.
۸. فیلم این آزمایش در فضای مجازی وجود دارد. برای درک اهمیت پوشش گیاهی و جلوگیری آن از ایجاد سیلاب مؤثر است.
۳۷۲
کلیدواژه (keyword):
برنامه درسی علوم,باد,خاک,نور,علومتجربی,آموزش علوم در پایه پنجم