1. مقدمه
امروزه از آموزش به مثابه یک فرایند
منظم یاد می‌شود که به موجب آن، اطلاعات،
مهارت‌ها و نگرش‌های دانش‌آموزان تقویت می‌شود و گسترش می‌یابد. در این فرایند، انباشت اطلاعات مورد
نظر نیست، بلکه به تولید و گسترش اطلاعات و مهارت‌ها توجه می‌شود. هنر تدریس یکی از مهارت‌های مهم فنی‌وحرفه‌ای معلمان است که لازمه آن، توجه به
تفاوت‌های فردی و شناخت روش‌های یاددهی - یادگیری کارامد است (معتمد
تلاوکی و احمدی، 1384 : 29)
مجموعه مهارت‌های معلمان در تلاشی خلاصه می‌شود که «تدریس»1 نام دارد. روش فعال تدریس به گونه‌ای است که ذهن انسان در آن فعال است و
معلم شرایط یادگیری را فراهم و مهارت‌های
ذهنی و قابلیت‌های تفکر را تقویت می‌کند. معلم در زمان ما نقش بزرگی بر عهده
دارد (اویسی 1382).
از جمله نتایج تحقیقات پیشین، حبیبی
(1388) در خصوص بررسی عملکرد معلمان در به‌کارگیری
الگوهای تدریس نشان می‌دهد که آشنایی و به‌کارگیری این الگوها در فرایند یاددهی - یادگیری
مدارس ما در سطحی نازل و پایین قرار دارد. حسینی (1386) نیز در پژوهش خود گزارش کرده
که استفاده نکردن از الگوهای تدریس بزرگ‌ترین
ضعف مدارس ماست و برای این مشکل الگوهای جدید تدریس باید به مدارس آورده شود. یکی
از مشکلات نظام آموزشی در کشور، استفاده نکردن از الگوهای تدریس در مدارس به دلیل
عدم آموزش و تجربه کافی در معلمان است. نتایج تحقیق سلیمانپور (1384) نیز نشان می‌دهد که میزان آشنایی و مهارت معلمان در
به‌کارگیری الگوهای تدریس پایین‌تر از سطح مطلوب قرار دارد و برای رسیدن
به سطح مطلوب، نیازمند برگزاری دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی متعدد هستیم.
2. کلاس موضوعی
یکی از روش‌هایی که می‌تواند ساختار سیستم سنتی را در هم بشکند،
کلاس موضوعی است. ساختار محیطی - اجتماعی جوی است که دانش‌آموزان احساس امنیت، آرامش و اعتماد کنند
و بتوانند نسبت به محرک‌های فیزیکی و عقلانی ارائه
شده از طرف معلم و همسالان، واکنش مطبوع از خود نشان دهند (سامخانیان، 135: 1387).
وجود ویدئوپروژکتور در کلاس موضوعی جغرافیا (شکل1) الزامی است، زیرا مواد آموزشی
درس جغرافیا فیلم و عکس مناطق و نواحی جغرافیایی و محیط زیست است که با حس بصری
صورت می‌گیرد و تکمیل‌کننده فرایند یادگیری است.
در منطقه 14 شهر تهران دو کلاس از مدارس
شهید مفتح و فاطمیه انتخاب شد: کلاس دهم ریاضی در مدرسه شهید مفتح که معدل خوبی
داشتند و کلاس دهم انسانی با معدل کمتر از دبیرستان فاطمیه. این دو کلاس به دلیل
پرانرژی و فعال بودن و معدل‌های خوب سال گذشته انتخاب
شدند و در بین آن‌ها دانش‌آموز بسیار ضعیف نبود. کلاس‌های مورد آزمایش از ابتدای سال از حضور
در کلاس موضوعی جغرافیا (که فضای شاد و جذابی دارد) محروم شدند که با اعتراض این
دانش‌آموزان همراه بود. آزمون،
مهرماه در یک سطح با سؤال یکسان در دو کلاس اجرا شد که در نتیجه وضعیت درسی کلاس
101 شهید مفتح و 202 فاطمیه در ابتدای ترم اول در حد متوسط و قابل قبول بود (جدول
1).
در مهرماه دانش‌آموزان هر دو کلاس به استفاده از کلاس
موضوعی و تنوع تدریس اعتراض داشتند. در آبان‌ماه کلاس جغرافیا به روش سنتی و کلاس
معمولی با چیدمان قدیمی برگزار شد که در نتیجه علاقه دانش‌آموزان به درس جغرافیا کمتر شد (جدول
2).
یکی از مسائلی که دانش‌آموزان مایل به تغییر آن بودند ساختار فیزیکی
کلاس و نوع چیدمان کلاس بود. چگونگی آرایش کلاس ممکن است نمادی از رفتار مورد
انتظار معلم باشد و طرز چیدن میز و نیمکت نیز ممکن است رفتارهای ویژه‌ای پدید آورد. اعضای گروه‌های یادگیری همیاران باید نزدیک هم بنشینند
و به شیوه‌ای مؤثر به تعامل و ارتباط
بپردازند. آقازاده، 1385: 71، 77 و 83).
هر مدرسه‌ای به محیط منظمی نیاز دارد که دانش‌آموزان بتوانند در آن فعالیت کنند. برای
موارد انضباطی و نظافت کلاس جغرافیا چند قانون وضع شد. کلاس‌های مورد آزمایش از این قوانین پیروی نمی‌کردند و قوانین کلی مدرسه و نظم و
انضباطی را که معاون آموزشی مقرر کرده بود اجرا می‌کردند. اما قوانین کلاس موضوعی که دبیر
مربوط آن‌ها را وضع کرده عبارت بودند
از: 1. مشارکت فعال و همکاری در کار گروهی؛ 2. احترام به اعضای گروه؛ 3. نظافت کلاس
با اعضای گروه؛ 4. ساخت دست‌سازه یا انجام پژوهش گروهی؛
5. رعایت چیدمان گروهی کلاس (شکل 2).
ارزشیابی مستمر از کلاس موضوعی بیشتر به
صورت گروهی در چند مدل انجام می‌شد: 1. همه گروه یک لیست سؤال را پاسخ می‌دادند. 2. هر گروه که 4 نفر عضو داشت 4
سؤال طرح می‌کرد، اسامی طراحان سؤال
مقابل آن سؤال نوشته می‌شد، سپس به گروه دیگر داده می‌شد و یک نفر بدون دخالت دیگر اعضا یکی
از سؤالات را پاسخ می‌داد و نمره همان سؤال را به صورت انفرادی دریافت می‌کرد. 3. یک سؤال مفهومی در سطح تفسیر یا
مقایسه از سوی گروه‌ها طرح و به گروه دیگر داده
می‌شد و برای سؤال و پاسخ،
جداگانه نمره منظور می‌شد (شکل 3).
روش تدریس در کلاس موضوعی به روش گروهی
و TMTD 2 یا به صورت همیار معلم اجرا می‌شد. در روش همیار در هر گروه یک نفر همیار
انتخاب می‌شود و مسئولیت نظم، توضیح
درس و رفع اشکال را بر عهده می‌گیرد. همیار 1 در گروه اول
حضور دارد و گروه‌بندی دانش‌آموزان با هر روش تغییر نمی‌کند. در این روش بحث کوتاه و ساده‌ای از درس جغرافیا انتخاب می‌شود و در پایان، دبیر دوباره درس را به‌طور کامل توضیح و ارزشیابی تکوینی را
انجام می‌دهد. هر همیار گردن‌آویز شماره خود را دارد که قبل از شروع کلاس در اختیارش
قرار می‌گیرد (شکل 4).
3. نتایج به‌دست آمده
تفاوت‌های کلاس‌های دیگر با دو کلاس مورد آزمایش و مقایسه
روش‌های سنتی و نوین در جدول 3
به‌طور مختصر درج شده است (جدول
3).
محیط کلاس موضوعی به همراه روش‌های تدریس و ارزشیابی نوین می‌تواند برای دانش‌آموزان انگیزه ایجاد کند. حتی اگر دانش‌آموزی به درس جغرافیا علاقه‌مند نباشد می‌توان انتظار پیشرفت و ایجاد انگیزه را
در او داشت. انگیزه امری است درونی که باید در دانش‌آموز ایجاد شود. معمولاً خود دانش‌آموزان انگیزه دارند، اما نسبت به چیزهایی
که مورد علاقه آن‌هاست (معاونت پرورشی، 1389:
39 و 105). در ماه آذر ارزشیابی کلاس‌های
مورد آزمایش روند منفی بود، اما در کلاس‌های
دیگر، روند روبه رشد آن‌ها محسوس بود (جدول 4).
قبل از شروع امتحانات نوبت اول و در آخرین
جلسه فرم نظرسنجی به هر گروه داده شد (گروه‌های
4 یا 5 نفره) که به صورت مشورت تکمیل شد و تعداد هر نظرسنجی به تعداد نفرات گروه
ضرب شد. برای همه کلاس‌ها فرم‌ها یکسان و سؤالات به صورت تستی و محدود
بود (جدول 5).
در امتحانات ترم اول (دی‌ماه) نمرات کلاس‌های مورد آزمایش از نمرات کلاس‌های دیگر و حتی نسبت به ماه مهر و آبان
خود کمتر بود (جدول 6).
در نوبت دوم همه کلاس‌ها در هر دو مدرسه به صورت یکسان از کلاس
موضوعی و روش‌های نوین تدریس و ارزشیابی
بهره‌مند شدند. نمرات دانش‌آموزان، یادگیری و راندمان کلاس‌های مورد آزمایش به سرعت بالا رفت. به دلیل تعطیلات
نوروز و ...، آخرین آمار مقایسه‌ای، آزمون میان‌ترم اردیبهشت‌ماه قرار داده شد (جدول 7) و در هفته پایانی،
نظرسنجی‌های ترم اول دوباره انجام شد
(جدول 8).
4. نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهاد‌ها
با مقایسه جداول نمرات مهر و آبان و آذر
و نوبت اول 95 با جدول نمرات اردیبهشت 96 روند رو به رشد دانش‌آموزان کاملاً مشهود است. همچنین نظرسنجی
حاکی از این است که دانش‌آموزان میل و رغبت بیشتری
برای درس جغرافیا نشان می‌دهند و حتی نظرشان نسبت به
دبیرشان تغییر کرده است. با توجه به نتایج به‌دست آمده، موارد ذیل در بهبود کیفیت
آموزشی پیشنهاد می‌شود.
1. کلاس موضوعی، محیطی شاد، آرام، زیبا
و بدون استرس باشد.
2. ارزشیابی مستمر گروهی و متنوع برگزار
شود.
3. روش تدریس گروهی یا تیمی یا روش‌های متنوع دیگر به کار گرفته شود.
4. انجام تکالیف متنوع باشد که با فناوری‌های نوین آمیخته و برای دانش‌آموزان جذاب باشد.
پی‌نوشت‌ها
1. Teaching
2. Team Member
Teaching Design
منابع
1. معتمدی تلاوکی، محمدتقی و احمدی،
محمدرضا (1384). الگوهای نوین تدریس، چاپ اول. تهران: انتشارات رشد اندیشه.
2. آقازاده، محرم (1385). راهنمای روش
نوین تدریس (بر پایه پژوهش‌های مغزمحور، ساخت‌گرایی، یادگیری از طریق همیاری و
فراشناخت) چاپ اول. تهران: انتشارات آییژ.
3. سلیمانپور، جواد (1384). مهارت‌های تدریس نوین، چاپ اول. تهران: نشر
احسن.
4. حبیبی، محمد (1388). «بررسی عملکرد
معلمان در به‌کارگیری الگوهای تدریس». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد
ساری.
5. حسینی، محمدحسن (1386). بررسی میزان
استفاده از الگوهای تدریس در مدارس راهنمایی و متوسطه زنجان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی
واحد رودهن.
6. سامخانیان، محمدربیع (1387). خلاقیت
و نوآوری در سازمان آموزشی، چاپ دوم. تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
7. اویسی، حسین (1382). جهانی شدن بیم‌ها و امیدها، چاپ اول. قزوین: انتشارات
حدیث امروز.
8. دنیلوس، شارلوت (1389). نقش رهبری
معلم در ساختار آموزش. ترجمه بهمن، شهناز و مافینی، هلن (1389) چاپ اول. تهران:
انتشارات بین‌المللی گاج.
9. معاونت پرورشی و تربیت‌بدنی اداره‌کل آموزش‌وپرورش شهر تهران (1389). تربیت تحصیلی
(مقطع دبیرستان)، چاپ اول. تهران: انتشارات سازمان آموزش‌وپرورش تهران.