ادبیات عامیانه بازتاب زندگی واقعی مردم و نشان‌دهنده فرهنگ و اندیشه مردمان جوامع در ادوار گوناگون است. فصلنامه «رشد زبان و ادب فارسی» در مقاله‌ای به یکی از داستان های ادبیات عامه یعنی سمک عیار اشاره کرده است.
در ابتدای مقاله می خوانیم: «محتوا و درون‌مایه ادبیات عامیانه اغلب برداشت ها و تلقی های ساده و بی پیرایه اقوام ابتدایی و روستایی از زندگی، مرگ، تخیلات و آرزوهاست که در عین سادگی و روانی از تخیلی عمیق و اندیشه‌ای ناب نشان دارد و برای اینکه آسان‌تر فهمیده شود، به شکلی ساده و روان درآمده است. در سرزمینی چون ایران از دیرباز، ادبیات شفاهی جایگاه و کارکرد بسیار مهمی داشته و به دو شکل منظوم و منثور بوده است.»
داستان سمک عیار یکی از قصه‌های عامیانه شاخص در ادبیات فارسی است. نویسنده در این‌باره نوشته است: «سمک عیار نمونه‌ای ارزشمند از این نوع ادبیات است که در فصل ادبیات داستانی (سنتی) کتاب ادبیات دوره متوسطه نمونه‌ای از داستان‌های حماسی آن آمده است. با وجود قدمت و گیرایی این داستان تا به حال تحقیقات زیادی در مورد آن صورت نگرفته و بسیاری از زوایایش هنوز ناشناخته مانده است.»
نویسنده ویژگی‌های قصه‌های عامیانه را چنین برشمرده است:
۱. پیرنگ ضعیف
۲. خرق عادت
۳. مطلق‌گرایی
۴. کلی‌گرایی و نمونه کلی
۵. ایستایی
۶. زمان و مکان
۷. همسانی قهرمانان در سخن گفتن
۸. نقش سرنوشت
۹. شگفت‌آوری
۱۰. استقلال‌یافتگی حوادث (اپیزودی)
۱۱. کهنگی
درباره ویژگی پیرنگ ضعیف می خوانیم: «اغلب قصه ها دارای پیرنگی ضعیف هستند که این امر آن‌ها را از ویژگی استحکام و انسجام که در داستان های امروزی هست، دور می‌کند و از تأثیر قدرت و محتوایشان می‌کاهد. گاهی در قصه‌ها عناصر واقعی بر عناصر غیرعادی غلبه دارند. به این ترتیب، قصه به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود. گاه در قصه اتفاقات و تصادف‌ها بر واقعیات غلبه می‌کنند و از قصه اثری صرفاً وهمی و تخیلی می‌سازند. مثلاً در سمک عیار، نویسنده کوشیده است تا جایی که می‌تواند، از واقعیات دور نشود و با ایجاد دقت نظر، جزئیات حوادث را شرح دهد اما از وقایع خلق‌الساعه، شخصیت‌های غیرعادی هم نتوانسته است، پرهیز کند. با این حال، نسبت به قصه‌های بلندی که بعد از آن به وجود آمده، بیشتر به واقعیات توجه داشته و کمتر به حوادث نامعقول پرداخته است. او عناصر داستان را چنان ماهرانه در کنار هم نشانده که لااقل برای مردم روزگار خودش معقول و پذیرفتنی است.»
نویسنده: رقیه موسائی، دبیر ادبیات دوره دوم متوسطه دبیرستان‌های دزفول
کلیدواژه‌ها: ادبیات عامیانه، قصه، راوی، سمک عیار، عبرت‌آموزی
• لینک مقاله