اهمیت اقتصادی و بندری دریای خزر در کتاب های مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه

1. مقدمه

«وایت کر و دییر (2000) معتقدند که کتاب درسی به‌ویژه در تعلیم‌وتربیت سنتی از مهم‌ترین عناصر برنامه درسی است و بیشتر وقت مدرسه به تدریس و خواندن کتاب درسی می‌گذرد. علاوه بر آن، کتاب درسی مهم‌ترین ابزار یادگیری است. اهمیت کتاب‌های درسی تنها از جنبه ابزاری برای آموزش مطرح نیست، بلکه کاربرد گسترده آن در مدارس،‌ دانش‌آموزان را در معرض عقاید، ایده‌ها و افکار گوناگون قرار می‌دهد (نوریان، 1388: 19).

درس مطالعات اجتماعی با مردم، جهان مجاور و اوضاع زندگی و مناسبات سر و کار دارد.

تأثیر جهان مجاور و شرایط زندگی بر فکر، شناخت خود، کیفیت زندگی و اعتقاد به آینده، جنبه‌های اصلی مطالعات اجتماعی‌اند. جنبه دیگر آن، فعالیت انسان و توسعه فرهنگی درگذشت زمان به‌عنوان یک موجود سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و نیز به‌عنوان یک استفاده‌کننده از منابع و یک موجود انسانی در میان سایر موجودات انسانی است. در سال 1375 شورای وقت مطالعات اجتماعی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی ایران تعریف زیر را برای مطالعات اجتماعی ارائه کرد: «دانشی است که از انسان و تعامل او با محیط‌های اجتماعی، فرهنگی و طبیعی و تحولات زندگی بشر در گذشته، حال و آینده و جنبه‌های گوناگون آن (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی) بحث می‌کند» (گوازی، 1387: 22).

دریای خزر با موقعیت جغرافیایی خاص، وسعت، وجود منابع قابل‌توجه نفت و گاز، وجود تالاب‌ها و خلیج‌‌ها، دلتاها و وجود انواع ماهیان اقتصادی و گونه‌های نادر همچون ماهیان خاویاری و فک خزر، یکی از منحصربه‌فردترین دریاچه‌های بسته جهان به حساب می‌آید. دریای خزر از اهمیت تاریخی، جغرافیایی، آب و هوایی، زیست‌محیطی و به‌ویژه اقتصادی برای کشورهای همسایه خویش برخوردار است و در طول تاریخ در حیات طبیعی مناطق همجوار خود نقشی بسزا و بیشتر اقتصادی داشته است. اولین و مهم‌ترین کارکرد تاریخی آن، منابع آبزی مانند ماهیان، مرغان، پرندگان مهاجر و غذاهای دریایی بوده است که مردمان ساحل از آن درآمد کسب می‌کرده‌اند. این منابع یکی از راه‌های فعالیت اقتصادی و کسب غذای اقوام حاشیه خزر بوده است.

 به‌عنوان دومین کارکرد تاریخی، این دریا وسیله ارتباط،‌ حمل‌و‌نقل و تجارت منطقه بوده و راه‌‌های دریایی بین بنادر و مناطق آن از قبیل باکو، لنکران، ماقاچ قلعه، آستاراخان، ترکمن باشی و انزلی برقرار بوده است. از حدود 4400 کیلومتر خط ساحلی دریای خزر، 820 کیلومتر آن در ایران قرار گرفته که حدود نیمی از آن جزء آب‌های ساحلی استان گیلان است. زندگی میلیون‌ها نفر در حاشیه جنوبی دریای خزر با فعالیت شیلاتی عجین شده است (میرزا جانی و همکاران، 16:1396).

در عصر حاضر، ترویج فرهنگ دریایی به شیوه‌های مختلف به‌منظور استفاده از فرصت دریا در حوزه‌های اقتصادی، رفاهی،‌ امنیتی، اجتماعی و تعاملات راهبردی صورت می‌پذیرد که یکی از این راه‌ها نشر دانش و اطلاع‌رسانی آموزش‌وپرورش است. کشورهای پیشرفته جهان در حوزه دریا، مانند هلند، پرتغال و انگلیس از حدود پنجاه سال پیش مطالب دریایی را در کتب دانش‌آموزان خود وارد کرده‌اند. همچنین کشورهایی مانند کره‌جنوبی، ژاپن، دانمارک و سوئد که امروزه در حوزه دریا حرفی برای گفتن دارند، حداقل از بیست سال پیش، مطالب دریایی را به‌طور سیستماتیک در کتب درسی خود وارد کرده‌اند. در ایران نیز به ‌منظور اشاعه فرهنگ دریایی در میان دانش‌آموزان از سال 1393 تفاهم‌نامه‌ای با دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی وزارت آموزش‌وپرورش امضا شده است (ماهنامه دریا، ص 51، شماره 24- مهر 1396).

هر چند امضای چنین تفاهم‌نامه‌ای برای کشور ما با بیش از هزار کیلومتر مرز ساحلی در شمال و جنوب ایران بسیار دیر به‌نظر می‌رسد، اما باز جای خشنودی دارد که به این مسئله توجه شده است.

لذا در این پژوهش میزان بازتاب اهمیت اقتصادی و بندری دریای خزر در کتب درسی مطالعات اجتماعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 2. روش پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل محتوا از نوع کمی است.

گال و همکاران تحلیل محتوا در پژوهش کمیّ را به‌عنوان «یک فن پژوهشی برای توصیف عینی،‌ نظام‌دار و کمّی ظاهر محتوای رسانه ارتباطی» تعریف کرده‌اند. براین اساس، آنان معتقدند که اکثر تحلیل‌های محتوا در آموزش‌وپرورش شامل جمع‌آوری داده‌ها درباره جنبه‌های مختلف پیام‌های رمزگردانی شده در محصول ارتباطات است (گال و همکاران، 1383: 616). در کتاب تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، روش تحلیل محتوای فنی برای یافتن نتایج پژوهش از طریق تعیین عینی و منظم ویژگی‌های مشخص پیام‌ها تعریف شده است (هولستی، 1380: 28).

در حوزه علوم تربیتی تحلیل محتوا به‌عنوان «یک روش پژوهش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتاب‌ها و متون برنامه درسی یا مقایسه پیام‌ها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی» (یارمحمدیان، 1377: 150) تعریف شده است. یکی ‌دیگر از نویسندگان،‌ تحلیل محتوای کتاب‌های درسی را این‌گونه تعریف کرده است: «کاربرد روش‌های کمی و کیفی،‌ عینی و نظام‌دار برای توصیف رسانه آموزشی و آگاهی از میزان تأثیرگذاری آن در فرایند یاددهی ـ یادگیری و تأثیرات آشکار و پنهان در فراگیران و شناخت واقعیت‌های اجتماعی» (نوریان،‌1388: 20).

2ـ1ـ مراحل اجرای پژوهش: تحلیل محتوا به‌عنوان یک روش تحقیق دارای این مراحل است: 1. انتخاب جامعه آماری؛ 2. معیار توصیف؛ 3. انتخاب یک طبقه‌بندی براساس معیار توصیف؛ 4. تعیین واحد ثبت؛ 5. تشخیص عناصر هر طبقه؛ 6. پردازش اطلاعات و نتیجه‌گیری (نوریان، 1388: 20).

1. جامعه آماری: کتاب‌های مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول. نمونه آماری کل جامعه آماری است. پژوهش به بررسی و تحلیل هر کتاب، شامل 24 درس و در مجموع، سه کتاب شامل 72 درس در بخش‌های مختلف تاریخ و جغرافیا و اجتماعی می‌پردازد.

2. معیار توصیف: انتخاب دقیق معیار توصیف به انتخاب یا تولید یک طبقه‌بندی خوب کمک زیادی می‌کند. در پژوهش، معیارهای اقتصادی و بندری دریای خزر مدنظر است.

3. طبقه‌بندی براساس معیار توصیف: در این پژوهش، معیارهای اقتصادی و بندری دریای خزر دارای اهمیت است که در پنج مؤلفه‌ دسته‌بندی شده‌اند. این چهار مؤلفه‌ عبارت‌اند از: ماهی‌گیری و صیادی، کشتیرانی و حمل‌ونقل، نفت و گاز، گردشگری و توریسم (جدول 1).

4. تعیین واحد ثبت: واحد ثبت به بخش معناداری از محتوا که انتخاب می‌شود و در طبقه مربوط قرار می‌گیرد و سپس شمارش خواهد شد، گفته می‌شود. در تحلیل محتوای کتاب درسی، کلمه (نماد)، جمله، پاراگراف، درس، تصویر یا آزمایش ممکن است واحد ثبت باشد (نوریان، 1388: 24). در این پژوهش واحد ثبت شامل جمله (متن)، تصویر، نقشه،‌ جدول و نمودار،‌ فعالیت و تمرین است.

5. تشخیص عناصر هر طبقه: در این مرحله همه محتوا مورد مطالعه دقیق قرار گرفت. هر واحد ثبت مربوط به طبقه شمارش شد. برای جلوگیری از سوگیری و اطمینان بیشتر از یکی از همکاران درخواست شد با معیارهای توصیف واحد‌های ثبت، تعیین و شمارش کند.

6. پردازش اطلاعات و نتیجه‌گیری: پس از جمع‌آوری اطلاعات، یافته‌های پژوهش در جدول‌های خاصی قرار داده شده است. در پایان، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری صورت گرفته است (جدول‌های 1 و 2).

2 ـ 2ـ تحلیل محتوای تصاویر

تصاویر از جمله پرکاربردترین رسانه‌های آموزشی هستند. تصاویر، شامل عکس، نقاشی، نمودار و ... هستند.

برخی معتقدند بهتر است عکس بیشتر برای کتاب علوم و تعلیمات اجتماعی به‌کار گرفته شود، زیرا عکس سندیت بیشتری دارد و فاصله‌ای با واقعیت موجود ندارد. بنابراین پذیرش آن از طرف دانش‌آموز آسان‌تر است.

استفاده از تصاویر در کتاب درسی دو هدف را دنبال می‌کند: 1. فهماندن بهتر موضوع به فراگیر؛ 2. علاقه‌مند کردن فراگیر به مطالعه کتاب درسی (نوریان،‌ 1388: 40)؛ که مراحل آن در سطور قبل ذکر شده است.

 سؤالات پژوهش

1. کدام یک از مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر در کتب مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول بیشتر بازتاب یافته است؟

2. کدام یک از واحدهای تحلیل مؤلفه‌های اقتصادی بیشتری را بازتاب داده است؟

3. کدام پایه از کتب مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول، بیشترین توجه را به مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر داشته است؟

 3. پیشینه پژوهش

در بررسی پژوهش‌های انجام شده که با موضوع پژوهش دارای قرابت موضوعی باشد، می‌توان به پژوهشی که در خبرنامه انجمن آموزش‌وپرورش آمده است اشاره کرد که هاشمی (1395) به بررسی بازتاب موضوع خلیج‌فارس در کتب درسی مطالعات اجتماعی و میزان فراوانی واژه خلیج‌فارس در دوره ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان در کتب درسی مطالعات اجتماعی پرداخته و بیان داشته که این موضوع در کجاها (در متن یا نقشه) و چگونه (ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم) آمده است.

پژوهش‌های دیگری به تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی از نقطه‌نظر ویژگی‌های هوش فرهنگی (صادقی و همکاران، 1392) یا از نظر هوش هیجانی (بابایی و همکاران، 1392) و همچنین از منظر نوع رویکرد آموزش شهروندی (محمودی، 1390) پرداخته‌اند که به نتایج آن‌ها اشاره نمی‌شود. در باب اهمیت اقتصادی دریای خزر مقاله علمی و آکادمیک یافت نشد، به‌جز مواردی معدود به‌صورت مختصر در روزنامه‌ها و وب‌سایت‌های خبری که فقط یک ویژگی‌ خاص دریای خزر به‌صورت سطحی بررسی شده است.

3 ـ 1ـ هدف و محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی

ملکی و معافی در مورد برنامه درسی مطالعات اجتماعی می‌نویسند: «درس مطالعات اجتماعی ابتدا در سال 1916 در کشور آمریکا با هدف آماده کردن افراد جوان به‌عنوان شهروندانی تأثیرگذار به‌وجود آمد و در سال 1921 این درس مشروعیت قانونی یافت و موقعیت آن تثبیت شد. پس از تثبیت آن در برنامه درسی آمریکا به تدریج به سایر کشورهای اروپایی و انگلیسی‌زبان چون استرالیا و کانادا و سپس در نیمه قرن بیستم به سایر کشورهای جهان راه یافت» (گوازی، 1387: 22).

در داخل کشور، هر چند از سال‌ها قبل درس مطالعات اجتماعی با عنوان‌های مختلف در برنامه‌های درسی وجود داشته، اما پس از اصلاحات سال 1368، بحث‌های مربوط به‌عنوان درس مطالعات اجتماعی از سال 1372 به بعد در دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی دوباره اوج گرفته است. مؤلفان در این زمان بر ضرورت یکپارچه کردن درس‌های تاریخ،‌ جغرافی و تعلیمات مدنی در دوره ابتدایی تعلیم‌وتربیت سنتی که از مهم‌ترین عناصر برنامه درسی است، تأکید داشتند. در آخرین تغییراتی که در سال 1392 صورت گرفت کتاب‌های مطالعات اجتماعی به‌صورت یک مجموعه منسجم و مشتمل بر سه بخش تاریخ و جغرافیا و اجتماعی و در سه ساعت ارائه شد و در ساختار جدید به مطالعات اجتماعی به‌عنوان یک حوزه مهم یادگیری توجه شده است که درباره انسان و تعامل او با محیط‌های گوناگون در زمان‌های مختلف (حال، گذشته و آینده) و جنبه‌های گوناگون این تعامل (سیاسی، اقتصادی،‌ اجتماعی، فرهنگی، محیطی و ...) بحث می‌کند. به همین دلیل، این حوزه، مفاهیم رشته‌های متعدد و مختلف چون تاریخ، جغرافیا، ‌مدنی، اقتصاد، حقوق، مردم‌شناسی و نظایر آن را در برمی‌گیرد.

3 ـ 2ـ اهمیت‌های اقتصادی دریای خزر

«دریای خزر که گاهی در قالب بزرگ‌ترین دریاچه جهان و گاهی کوچک‌ترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی است. طول آن حدود 1030 تا 1200 کیلومتر و عرض آن بین 196 تا 435 کیلومتر است. سطح دریای خزر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون (ابتدای سده بیست‌ویکم) 5/26 تا 28 متر پایین‌تر از سطح دریاست. خط ساحلی دریا حدود هفت هزار کیلومتر،‌ مساحت آن 371 تا 386 هزار کیلومترمربع و حجم آب آن نیز 78700 کیلومتر مکعب است. دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام‌ را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از حدود پنجاه تا شصت میلیون سال پیش به تدریج راه این دریا ابتدا به اقیانوس آرام سپس به اقیانوس اطلس بسته شد. قسمت شمالی این دریا بسیار کم‌عمق است. به‌طوری که تنها نیم درصد آب دریا در یک چهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن به‌طور  میانگین کمتر از 5 متر است. حدود 130 رودخانه به این دریا می‌ریزند که اکثر آن‌ها از شمال غربی به دریا می‌پیوندند. بزرگ‌ترین آن‌ها رود ولگاست که هر سال به‌طور میانگین 241 کیلومتر مربع آب را وارد دریای خزر می‌کند. رودهای کورا 13، اترک 5/8، اورال 1/8 و سولاک 4 کیلومتر مربع آب را سالانه وارد دریا می‌کنند(www.irani.at)  .

3-2-1- ذخایر ماهی و صیادی

دریای مازندران به‌عنوان یکی از بی‌همتاترین بوم‌شناخت‌های آبی جهان، محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. نود درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریاست. این دریا با دارا بودن 850 نوع جاندار آبزی و بیش از 500 نوع گیاه، یک منبع بسیار غنی‌ غذایی است و به همین جهت نه‌تنها، یکی از منابع غنی شیلات، بلکه فراتر از آن، خاویار جهان است. منابع دریای خزر از ارزش‌ بالایی برخوردارند و ارزش بازاری آن حدود 10 میلیارد دلار است (http://seeiran.ir).

«در ابتدا کار صید در شمال ایران محدود به ماهیان فلس‌دار مخصوصاً در رودخانه‌های متصل به دریا بود. زمان صفویه رفت‌وآمد بازرگانان و ماهی‌گیران روسیه تزاری به گیلان و سایر نواحی شمال ایران آغاز شد. آن‌ها با پرداخت مبالغ ناچیز و با تقدیم هدایا به حکام کرانه‌های خزر اجازه صید گرفتند. در زمان قاجار با بهره‌برداری از آبزیان دریای خزر آشنایی بیشتری حاصل شد که البته انعقاد معاهده ننگین ترکمانچای و گسترش سیاست‌های استعماری روسیه در شمال ایران موجب شد این دولت از نفوذ خودش استفاده کند و منابع غنی دیگر جنوبی دریای خزر را مورد چپاول و غارت قرار دهد. قراردادهایی مثل قرارداد لیانازوف که اجازه صیادی در کلیه آب‌های قابل صیادی از رودخانه آستارا تا رودخانه اترک را در مقابل پنجاه  هزار تومان می‌داد، نمونه‌هایی از این دست بودند. دکتر مصدق که از آثار شوم امتیاز بهره‌برداری شیلات توسط روس‌ها آگاهی داشت، شیلات را ملی اعلام کرد و شیلات از روز 12 بهمن سال 1331 ملی اعلام شد و لایحه قانونی اساسنامه شرکت سهامی شیلات ایران در تیرماه 1332 به تصویب مجلس رسید. در شهریور سال 1366 شرکت سهامی شیلات زیر پوشش وزارت جهاد سازندگی قرار گرفت تا در راستای هدف‌های خودکفایی و تأمین نیازهای اقتصادی کشور و با توجه به سیاست دولت در برنامه دوم توسعه به بخش خصوصی واگذار شود (اصنافی، 1388: 60).

3 ـ 2ـ 2ـ خطوط کشتی‌رانی و حمل‌و نقل

دریای خزر دارای راه‌های گوناگون کشتی‌رانی است که هر یک از اهمیت خاصی برخوردارند. این راه‌ها عبارت‌اند از:

خط‌کشتی‌رانی خزر ـ ولگا (Caspian - Volga - Baltic Line). این خط کشتی‌رانی از یکی از بنادر در دریای خزر شروع می‌شود و در شمال خزر وارد مصب ولگا می‌شود و تمام طول رودخانه را می‌پیماید و در ساحل فنلاند وارد آب‌های دریای بالتیک می‌شود و از آنجا به آب‌های آزاد می‌پیوندد و در واقع خط‌کشتی‌رانی خزر ـ ولگا ـ بالتیک، کشورهای شمال اروپا را به بنادر دریای خزر متصل می‌کند. برای ایران نرخ حمل بار از این راه در مقایسه با راه‌آبی خلیج‌فارس پنجاه تا هفتاد درصد کاهش می‌یابد.

خط‌کشتی‌رانی دریای خزر ـ دریای سیاه ـ دریای مدیترانه (Mediterranian - Caspian - ShippingLine). این راه آبی از یکی از بنادر در دریای خزر آغاز و به بندر آستاراخان در سواحل شمال غربی می‌رسد و از آنجا وارد شط ولگا و پس از طی مسافتی از راه ولگا وارد کانال ولگا ـ دن می‌شود و به‌طرف دریای سیاه پیش می‌رود.

خط کشتی‌رانی دریای خزر ـ دریای سیاه ـ رود دانوب ـ بالتیک (Baltic Danube line). این خط از یکی از بنادر دریای خزر شروع و در شمال این دریا وارد مصب ولگا می‌شود و پس از عبور از کانال ولگا ـ دن و دریای سیاه به دانوب می‌رسد. کشورهای شمال و جنوب اروپا و نیز کشور‌هایی که در کنار رود دانوب قرار گرفته‌اند با استفاده از این خط کشتی‌رانی به یکدیگر و به کشورهای حوزه خزر متصل می‌شوند (www.irani.at).

3 ـ 2 ـ 3 ـ نفت و گاز دریای خزر

دریای خزر با مساحتی حدود پنج برابر مساحت دریاچه سوپریور آمریکا، بزرگ‌ترین دریاچه جهان به‌حساب می‌آید و منابع و میدان‌ها و حوضه‌های نفتی متعددی در بخش‌های مختلف خود دارد. از میزان پتانسیل نفت و گاز فلات دریای خزر، اطلاعات و آمار دقیقی در دست نیست، ولی زمین‌شناسان تخمین می‌زنند حدود هشتاد تا دویست میلیارد بشکه هیدروکربورهای نفتی در سرتاسر بستر این دریا وجود داشته باشد. در حال حاضر کل منابع نفتی ایران به استثنای حوضه خزر، قریب 69 میلیارد بشکه قابل دریافت است (موسوی، 1379: 68). منابع نفتی و ذخایر گاز قزاقستان در فلات قاره دریای خزر قابل توجه است. براساس نظرات محققان و دانشمندان، این منابع می‌توانند دریای خزر را به خلیج‌فارس دیگری بدل سازند. به‌طور کلی، میزان ذخایر هیدروکربورهای این کشور در فلات قاره خزر بالغ بر بیست تا شصت میلیارد بشکه نفت است. حوضه نفتی تنگیز در شمال شرقی دریای خزر در کشور قزاقستان از نظر منابع نفت و گاز بسیار غنی است. بخش غربی حوضه نفتی دریای خزر که در واقع بزرگ‌ترین میدان نفتی این دریا محسوب می‌شود از شبه جزیره آبشرون در باکو از بخش جنوب غربی آغاز شده و تا ترکمنستان در شبه جزیره چلکن واقع در بخش جنوب شرقی دریا امتداد یافته و دریای خزر را مانند کمربندی از غرب به شرق محصور ساخته است. گسترش این حوضه در بخش شمالی قفقاز و منطقه مانقشلاق به موازات برآمدگی آبشرون است. یکی از قدیمی‌ترین حوضه‌های بهره‌برداری نفت وگاز جهان، حوضه نفتی خزر جنوبی با وسعتی بسیار زیاد است و منابع عظیم نفت و گاز جمهوری ترکمنستان در بخش شرقی این حوضه نفتی قرار دارد (منابع نفتی در دریای خزر). مطالعات ژئوشیمیایی پژوهشگاه صنعت نفت (1379) نیز ثابت کرده است که نهشته‌های دوره میوسن سواحل خزر جنوبی (سواحل ایران) به‌عنوان سنگ منشأ، قادر به زایش پنج تا ده میلیارد بشکه نفت خام هستند (اصنافی، 1388: 63).

3 ـ 2 ـ 4ـ گردشگری و توریسم

گردشگری بزرگ‌ترین و پررونق‌ترین صنعت جهان است. پیش‌بینی می‌شود که در قرن بیست‌ویکم نیز این صنعت پیشتاز باشد و سیر صعودی آن ادامه یابد. امروزه صنعت گردشگری اهمیت فراوانی برای جوامع توسعه‌یافته و در حال توسعه دارد و مزایا و اهمیت آن انکارناپذیر است. از گردشگری به‌عنوان صنعت بدون دود که هم علت و هم‌پیامدی در روند جهانی شدن است یاد می‌شود. همچنین گردشگری در ساختن جهانی سرشار از صلح و صفا بسیار مفید و مؤثر است (شادمان فخرآبادی و همکاران، 1392: 172). اهمیت گردشگری از نظر اقتصادی و اشتغال‌زایی به حدی است که می‌توان آن را به‌عنوان نیروی محرکه اقتصادی هر کشوری به‌شمار آورد. گردشگری مزیت‌های فراوانی دارد و می‌تواند منبع مهمی برای اشتغال باشد، چراکه اشتغال در این صنعت به مهارت و کارآموزی بالایی نیاز ندارد و مردم محلی با کمی مهارت می‌توانند در مشاغل خدماتی مشغول به کار شوند (هزارجریبی و همکاران، 1389: 54). در ایران، گردشگری دارای قدمت چند هزار ساله است. به نحوی که از زمان هخامنشیان مسافران زیادی (با انگیزه‌های تجاری) به‌ویژه از اروپا (یونان و دیگر کشورها) وارد ایران می‌شدند. با این همه، سهم ایران در عصر حاضر با توجه به وسعت، تاریخ و تمدن و جاذبه‌های گردشگری ناچیز است، چنان‌که براساس آخرین برآورد در سال 1387 حدود 5/2 میلیون نفر به ایران سفر کرده‌اند که سهم شمال ایران و دریای خزر از این جمعیت کم نیز بسیار ناچیز است.

4. یافته‌های پژوهش

در بررسی مؤلفه‌های اقتصادی (ماهی‌گیری و صیادی، کشتی‌رانی و حمل و نقل، نفت و گاز، گردشگری و توریسم) دریای خزر که در کتب‌ درسی در واحدهای ثبت (متن، تصاویر، نقشه، جدول و نمودار، فعالیت و تمرین) براساس پایه درسی تفکیک شده‌اند در جدول 1 نشان داده شده‌اند.

در کتاب مطالعات اجتماعی هفتم، مؤلفه گردشگری و توریسم در تصاویر و متن با 9/38 و 8/27 بیشترین فراوانی را داشته‌اند. مؤلفه ماهی‌گیری و صیادی در نقشه و تصاویر با فراوانی‌های 6/16 و 5/5 قابل مشاهده‌اند و در مبحث کشتی‌رانی و حمل و نقل در نقشه‌های مطالعات هفتم فراوانی 1/11 به دست آمده‌ است.

در کتاب مطالعات هشتم با وجود مبحث خاورمیانه و آموزش بخش قاره آسیا به هیچ‌یک از مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر اشاره نشده و با وجود مطالبی که سواحل طولانی و حمل‌ونقل دریایی و نفت و گاز خلیج‌فارس و دریای عمان مورد تأکید قرار داده به اهمیت دریای خزر در این باب اشاره نشده و فقط در نقشه‌های آسیا و خاورمیانه نیز نام دریای خزر مشهود است و با توجه به اینکه مشمول هیچ یک از مؤلفه‌ها نمی‌شد، از ثبت آن‌ها خودداری شد. بنابراین کتاب مطالعات اجتماعی در هر سه بخش خالی از هر گونه بازتاب و پرداختن به اهمیت اقتصادی و بندری دریای خزر است که جای تأمل بسیار دارد.

همان‌طور که از جدول مقوله‌های مطالعات نهم مشهود است، مؤلفه‌های کشتی‌رانی و حمل‌ونقل با 4/44 فراوانی و گردشگری و توریسم با 3/33 فراوانی و ماهی‌گیری و صیادی با 2/22 فراوانی به ترتیب بیشترین بازتاب را در کتاب مطالعات نهم داشته‌اند که این میزان درصد برای بیان  اهمیت دریای خزر در کتاب با چنین حجمی بسیار ناچیز است.

5. خلاصه بحث و نتیجه‌گیری

کتاب‌های درسی به‌خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط‌مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست‌اندرکاران آموزش‌وپرورش‌اند. اهمیت کتاب‌های درسی در نظام‌های آموزشی متمرکز مانند ایران که تقریباً تمام عوامل آموزشی براساس محتوای آن تعیین و اجرا می‌شود بیش از سایر انواع نظام‌های آموزشی است و به خاطر همین اهمیت بیش از اندازه است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتاب‌های درسی می‌تواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد. در حال حاضر، کتاب‌های درسی یکی از مهم‌ترین مراجع و منابع برای یادگیری به شمار می‌آیند، چراکه بیشتر فعالیت‌های آموزشی در چارچوب این رسانه صورت می‌پذیرد.

نتایج پژوهش پیش‌رو با هدف میزان بازتاب اهمیت اقتصادی و بندری دریای خزر در کتب مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول بدین شرح‌اند:

پرسش اول: کدام یک از مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر در کتب مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول بیشتر بازتاب یافته است؟

در بررسی مؤلفه‌های اقتصادی، مؤلفه گردشگری و توریسم در مطالعات هفتم با 6/66 و در مطالعات نهم با 3/33 بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است. در مطالعات هشتم نیز به این مؤلفه‌ توجهی نشده است. مؤلفه کشتی‌رانی و حمل‌ونقل در مطالعات نهم با 4/44 درصد و در مطالعات هفتم با 1/11 درصد بیشترین بازتاب را داشته است. مؤلفه ماهی‌گیری و صیادی نیز در مطالعات نهم با 2/22 و در مطالعات هفتم با 2/22 بیشترین میزان را داشته است.

نکات قابل‌توجه و تأمل در نتایج این پژوهش آن است که در ایران با مرزهای ساحلی بیش از هشتصد کیلومتر در شمال ایران و با توجه به اهمیت فوق‌العاده اقتصادی و معیشتی این آب در روابط سیاسی و اقتصادی و معیشتی در زندگی مردمش،‌ آن چنان که شایسته و سزاوار این مهم باشد در کتب مطالعات به آن پرداخته نشده و به‌ویژه در بحث نفت و گاز دریای خزر با آن پتانسیل بسیار قوی و تأثیر عمده بر اقتصاد، کوتاه هم نشده است؛ یا در مبحث حفاظت از دریاها در تمرینی در مطالعات نهم فراگیر را مکلف به تهیه پوستری برای خلیج‌فارس می‌کند، اما از دریای خزر نامی نبرده و مغفول مانده است. همچنین در بحث نابودی جنگل‌ها و تخریب آن‌ها به جنگل‌های آمازون اشاره شده، اما به تخریب‌های شدید سواحل جنگلی دریای خزر پرداخته نشده است.

پرسش دوم: کدام یک از واحدهای تحلیل، مؤلفه‌های اقتصادی بیشتری را بازتاب داده است؟

در مطالعات هفتم از واحدهای تحلیل (متن، تصاویر، نقشه، جداول و نمودار، فعالیت و تمرین)، تصاویر با 4/44 و متن و نقشه هر یک به‌طور جداگانه با 8/27 درصد، بیشترین تکرار را داشته است. در مطالعات هشتم نیز هیچ چیزی ثبت نشده و در مطالعات نهم نیز متن با 5/55 فراوانی و تصاویر با 2/22 و نقشه نیز با 2/22 فراوانی، بیشترین تکرار را داشته است.

پرسش سوم: کدام پایه از کتب مطالعات اجتماعی متوسطه دوره اول بیشترین توجه را به مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، همان‌گونه که از جداول یافته‌ها پیداست، کتاب مطالعات هفتم با بیشترین تکرار در فراوانی مقوله‌ها با هجده بار در رتبه اول است که بیشترین میزان بازتاب مقوله‌های اقتصادی را در کتاب داشته است و پس از آن کتاب مطالعات نهم با نُه بار بیشترین میزان تکرار مقوله‌ها را برداشته است و در کمال ناباوری و تأمل، کتاب مطالعات هشتم در هیچ قسمتی به اهمیت اقتصادی دریای خزر در کتاب نپرداخته است.

در کتاب مطالعات هشتم با وجود مبحث خاورمیانه و آموزش بخش قاره آسیا به هیچ‌یک از مؤلفه‌های اقتصادی دریای خزر اشاره نشده و با وجود مطالبی که سواحل طولانی و حمل‌ونقل دریایی و نفت و گاز خلیج‌فارس و دریای عمان مورد تأکید قرار داده به اهمیت دریای خزر در این باب اشاره نشده است و فقط در نقشه‌های آسیا و خاورمیانه نیز نام دریای خزر مشهود است و با توجه به اینکه مشمول هیچ یک از مؤلفه‌ها نمی‌شد، از ثبت آن‌ها خودداری شد. بنابراین، کتاب مطالعات اجتماعی در هر سه بخش خالی از هر گونه بازتاب و پرداختن به اهمیت اقتصادی و بندری دریای خزر است که جای تأمل بسیار دارد.

5 ـ 1 ـ پیشنهادها

کتاب‌های درسی به خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط‌مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست‌اندرکاران آموزش‌وپرورش‌اند. اهمیت کتاب‌های درسی در نظام‌های آموزشی متمرکز مانند ایران که تقریباً تمام عوامل آموزشی براساس محتوای آن تعیین و اجرا می‌شود بیش از سایر انواع نظام‌های آموزشی است و به سبب همین اهمیت بیش از اندازه است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتاب‌های درسی می‌تواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد. در حال حاضر، کتاب‌های درسی یکی از مهم‌ترین مراجع و منابع برای یادگیری به شمار می‌آیند، چرا که بیشتر فعالیت‌های آموزشی در چارچوب این رسانه صورت می‌پذیرد.

بنابراین، موارد زیر پیشنهاد می‌شوند:

1. تخصیص یک بخش به دریا در هر یک از کتاب‌های مطالعات در هر پایه؛

2. با توجه به انجام انتخاب رشته تحصیلی در مقطع متوسطه دوره اول بهتر است که هدایت تحصیلی دانش‌آموزان علاقه‌مند به سمت رشته‌های تحصیلی مرتبط با دریا مورد اهتمام دقت بیشتر قرار بگیرد.

منابع

1. اصنامی، ‌محمدرضا. (1388). منابع نفتی دریای خزر، اطلاعات علمی، سال بیست‌و چهارم، اسفند 88.

2. بابایی، ‌بهاره. عبدی، علی. (1392). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی و علوم تجربی دوره راهنمایی براساس مؤلفه‌های هوش هیجانی، مجله علمی ـ پژوهشی «پژوهش‌های برنامه درسی». انجمن مطالعات برنامه درسی ایران، دوره سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1392.

3. حسن‌زاده ـ محمدعلی (1396). ماهنامه دریا، شماره 246. شهریور و مهر 1396، ص 51.

4. شادمان فخرآبادی، اعظم. شادمان فخرآبادی، روح‌الله. (1392). بررسی رابطه صنعت گردشگری (توریسم) با افزایش احساس امنیت (گردشگران) در ایران، فصلنامه انتظام اجتماعی، سال پنجم، شماره سوم، پاییز 1392.

5. صادقی، علیرضا. نجفی، حسن. (1395). ارزیابی جایگاه ابعاد و مؤلفه‌های هوش فرهنگی در محتوای کتاب‌های درسی حوزه مطالعات اجتماعی دوره دوم توسطه ایران،‌ فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه تربیتی سال یازدهم، تابستان 1395، شماره 47.

6. گال مردیت. والتر بورگ. جویس گال. روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی روان‌شناسی به اهتمام احمدرضا نصر، (1382)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علو‌م‌انسانی دانشگاه‌ها،‌ مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی.

7. گوازی، آرش. (1387). مطالعه تطبیقی ـ تحلیلی شیوه انتخاب و سازماندهی محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی و آموزش شهروندی در مقطع آموزش ابتدایی ایران با سوئد، تربیت شهروند آینده، فصلنامه نوآوری‌های آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش، شماره 25، سال هفتم، ‌صص 48 ـ 11.

8. محمودی، محمدتقی. (1390). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی تحصیلی از منظر نوع رویکرد آموزش شهروندی، فصلنامه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی، سال هشتم، دوره دوم،‌شماره 1 و 2 (پیاپی 28 و 29) بهار و تابستان 1390.

9. موسوی روح‌بخش، محمد. (1379). زمین‌شناسی دریای خزر، انتشارات سازمان‌شناسی کشور.

10. میرزاجانی، علی‌رضا، حمیدیان، امیر حسین،‌کرمی، محمود. (1396). ارتباط طول زنجیره غذایی با تراکم ماهیان صید شده در نواحی جنوب غربی دریای خزر،‌ فصلنامه بوم‌شناسی کاربردی، سال ششم، شماره دوم، تابستان 96.

11. نوریان، محمد. (1388)، راهنمای عملی تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی تهران،‌ نشر شورا.

12. هاشمی، شهناز. (1392). بازتاب موضوع خلیج‌فارس در کتب درسی، مطالعات اجتماعی، خبرنامه‌ انجمن شناسی آموزش‌وپرورش ایران، شماره شش، فروردین و اردیبهشت 1392.

13. هزار جریبی، جعفر. نجفی، ملک محمد. (1389). اعتماد اجتماعی و توسعه گردشگری، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال دوم، شماره هفتم، زمستان 89.

14. هولستی، ال آر. تحلیل محتوا در علوم اجتماعی،‌ انسانی ترجمه نادر سالارزاده امیری، (1380). چاپ دوم، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.

15. یارمحمدیان، محمدحسین. (1377). اصول برنامه‌ریزی درسی تهران، انتشارات یادواره کتاب.

16. مصاحبه با دکتر عنایت‌الله رضا، www.irani.at.

17. www.seeiran.ir.