عکس رهبر جدید

آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی

  فایلهای مرتبط
آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی
با افزایش روزافزون برداشت آب، سطح آب زیرزمینی در بسیاری از دشت های کشور به حد بحرانی رسیده است. این در حالی است که بخش قابل ملاحظه ای از مصارف شرب، کشاورزی و صنعت از منابع آب زیرزمینی تأمین می شود. لذا حفاظت کیفی و مدیریت آب های زیرزمینی از اهمیت ویژهای برخوردار است. در این مقاله ابتدا به بررسی علل آسیب پذیری شدید سفره های کارستی زیرزمینی پرداخته شده و سپس منابع آلاینده سفره های کارستی زیرزمینی با تأکید بر منابع آلاینده شهری و راه های کاهش و مدیریت آلودگی سفره های کارستی مورد بررسی قرار گرفته است. سیستم زه کشی اصلی مناطق کارستی، کانال ها و مجراهای کارستی هستند که قابلیت آسیب پذیری و آلودگی بالایی دارند. توصیف انتقال آلودگی در این کانال ها و مجراها به دلیل ناهمگنی شدید، بسیار مشکل و پیچیده است و در بسیاری از مواقع، تغذیه سریع سفره های کارستی از بارش ها باعث بالا آمدن سطح سفره ها و مشارکت آن ها در سیل خیزی حوضه ها و شهرها می شود. اصولاً سفره های کارستی به سبب دارا بودن خلل و فرج و درزها و شکاف های فراوان، نازک بودن خاک های سطحی و انتقال سریع و آسان منابع آلاینده، بسیار آسیب پذیرند. فعالیت های شهری و صنعت، روستاها و فعالیت های کشاورزی، توریسم و حمل و نقل از منابع اصلی آلاینده سفره های کارستی هستند. فاضلاب های شهری، به ویژه نقاط شهری که دارای سیستم فاضلاب شهری نیستند و از چاه های جاذب استفاده می کنند از خطرناک ترین منابع آلاینده سفره ها هستند. همچنین تجمع زباله ها و نخاله های شهری به صورت زمین انباشت ها به ویژه استفاده از فروچاله ها و دولین های کارستی برای این منظور، آلودگی سفره های کارستی را در شهرهایی که روی زیربنای آهکی ساخته شده اند، در پی دارد.

مقدمه

بسیاری از جمعیتهای شهری و روستایی هنوز بهطور گسترده به مخازن آب کارست وابستهاند. برای مثال در اروپا، قلمروهای کربناته حدود 106×3 کیلومتر مربع را اشغال میکنند و بسیاری از شهرهای مهم بهطور کلی یا جزئی با آبهای کارست تأمین میشوند که شامل برسیتول، لندن، پاریس، رم و وین است. در بعضی از کشورهای اروپایی، آب کارست، 50 درصد از کل آب نوشیدنی را تشکیل میدهد و در بسیاری از نواحی، آب کارست تنها منبع قابل دسترس آب شیرین است. 40 درصد از مناطق شرقی ایالات متحده در شرق رودخانه میسیسیپی زیر سفرههای کارست قرار گرفتهاند. در یک مقیاس جهانی، چنانچه کسی توزیع جمعیت جهانی را با توزیع سنگهای کربناته مقایسه کند، احتمال دارد 20 تا 25 درصد از جمعیت جهان در یک حد کموبیش، وابسته به منابع آب کارست باشند. در چین جنوبی به تنهایی بیش از صد میلیون نفر روی کارست زندگی میکنند (Ford & Williams, 2007: 441).

کارست ناحیهای است با هیدرولوژی و سیمای متمایز که باعث ایجاد محیطی منحصربهفرد شده است. این سیمای متمایز، از حلّالیت بالای سنگ و توسعه تخلخل ثانویه به وجود آمده است. کارست در سنگهای کربناته و تبخیری (گچ و نمک) ایجاد میشود. نتیجه تخلخل ثانویه، ایجاد پدیدههای کارستی از قبیل چالههای کارستی، مجاری کارستی، غار، پولیه، گرایک و چشمههای بزرگ است. کارست امروزه اصطلاحی رایج در ادبیات فنی زمینشناسی، هیدروژئولوژی و ژئومورفولوژی شده است. با وجود تنوع بسیار زیاد در سرزمینهای کارستی، این جمله آغازین یعنی «هیدرولوژی و سیمای متمایز سرزمینهای کارستی» طلیعهای است که بسیاری از محققان برای گفتار فنی خویش برگزیدهاند. کارست، مفهومی فیزیوگرافی است که خاستگاهی جغرافیایی و منشأ زمینشناسی با کارکرد مهندسی دارد، البته با عدم قطعیتهای فراوان. رفتار و ساختار کارست از دو منظر عمده میتواند مدنظر قرار گیرد: اول بهعنوان منبعی برای تأمین نیاز و دوم، محلی برای مخاطره (طاهری و رئیسی: 1389: 2).

تشکیلات آهکی از دو نظر برای توسعه شهرها محدودیت ایجاد میکنند. نخست از نظر شرایط خاص آبشناختی آنها، زیرا آلودگی آبها در تشکیلات آهکی به راحتی امکانپذیر است؛ و دوم به دلیل نحوه تحول خاص آنها، چرا که ممکن است در طی آن، فرونشینیهایی رخ دهد. فرونشینی در مناطق آهکی از جدیترین مسائل ژئومورفولوژیک به شمار میرود. در بین انواع مختلف فروچالهها، فروچالههای فروریزی، (که در نتیجه ریزش سقف غارها شکل میگیرند) خطرهای مصیبتباری را در پی دارند که اغلب از دید پنهاناند (روستایی و جباری، 1391: 23).

به سبب قرارگیری بخش وسیعی از کشور ما در کمربند خشک و نیمهخشک نیمکره شمالی و استفاده وسیع از آبهای زیرزمینی بهعنوان مهمترین منبع تأمین آب مورد نیاز در این مناطق، شناخت عوامل و شرایط طبیعی و انسانی آلاینده آبهای زیرزمینی لازم و ضروری است. به دلیل پراکندگی وسیع تجمعات انسانی، اعم از شهری و روستایی ایران در نیمه غربی و شمالی کشور بهعنوان مهمترین نقاط پراکندگی سنگهای کربناتی و به تبع آن، شکلگیری آبخوانهای کارستی، شناخت شرایط و عوامل آلودهکننده سفرههای کارستی ضروری به نظر میرسد. بر این اساس در این مقاله ابتدا به بررسی علل آسیبپذیری سریع و بالای سفرههای کارستی زیرزمینی و سپس به بررسی عوامل آلاینده سفرههای کارستی با تأکید ویژه بر نقش مراکز شهری و راهکارهای کاهش آسیبپذیری سفرههای کارستی، پرداخته خواهد شد.

  

 آسیبپذیری سفره های کارستی

آسیبپذیری از نظر مفهومی به دو دسته ذاتی و ویژه تقسیم میشود. آسیبپذیری ذاتی به خصوصیات آبخوان (هدایت هیدرولیکی، گرادیان هیدرولیکی و چگونگی خلل و فرج) و تنشهای وارد شده به سیستم (تغذیه ، ارتباط با آب سطحی، زمان ماندگاری آب در منطقه اشباع و دبی پمپاژ) بستگی دارد. به عبارت دیگر، آسیبپذیری ذاتی فقط به خصوصیات زمینشناسی، هیدرولوژی و هیدرولوژیکی یک آبخوان بستگی دارد و با منابع آلودگی طبیعی یا غیرطبیعی ناشی از فعالیتهای انسانی بیارتباط است. این در حالی است که آسیبپذیری ویژه نشاندهنده آسیبپذیری آبهای زیرزمینی به آلایندهای خاص یا گروهی از آلایندههای ناشی از فعالیتهای انسانی است. به عبارت بهتر، آسیبپذیری ویژه از واکنش آلایندهها با اجزای مختلف آسیبپذیری ذاتی به وجود میآیند (افروزی و محمدزاده به نقل از چیتسازان، 1391: 2).

بهطور کلی آبهای زیرزمینی در چند زمینه آسیبپذیرند:

1. آلودگی آبهای زیرزمینی؛

2. تغییرات دورهای: تغییر در نوع سنگ و تغییرات سطح ایستایی؛

3. کارست: تغییرات دورهای + پراکندگی چالههای فرونشسته + آلودگی (Roth, 2002: 8).

مراقبت از منابع آب کارستی زیرزمینی، نیازمند مدیریت حساس و دقیق بر پایه تجزیه و تحلیلهای جامع از خطر و نقشههای آسیبپذیری منابع کارستهای زیرزمینی است. در متون مختلف خطر آلودگی آبهای زیرزمینی و پتانسیل ایجاد خطر برای آبهای زیرزمینی تنها به فعالیتهای انسانی صورت گرفته در سطح زمین نسبت داده شده است (De Ketelaere et al, 2004: 86).

به دلایل زیر، سفرههای کارستی زیرزمینی در برابر منابع آلاینده انسانی آسیبپذیرند.

 

 1. دارا بودن درزها و شکافهای وسیع

سنگهای کربناتی دارای مجموعهای از فضاهای خالی با منشأهای مختلفاند که ظرفیت ذخیره و انتقال آب را تحتتأثیر قرار میدهند. بنابراین، سفرههای کارستی عموماً به سه نوع مختلف براساس ماهیت فضاها که آب در آنها ذخیره و از میان آن جابهجا میشود، تقسیم میشود که خلل و فرج بسیار ریز، شکافی و مجرایی (آبگذری) خوانده میشوند. اغلب سفرههای کارستی در عمل، ترکیبی از هر سه را دارند. اما در تعریف باید ترکیب آبگذرهای مهم و غالب بیان شود. جدول 1 مثال خوبی از توزیع و پراکندگی میزان تخلخل را در 4 سفره کربناتی براساس تفاوت در نوع سنگ (آهکی و دولومیتی)، دوره تغذیه (آلوژنیک و اتوژنیک) و مرحله بلوغ سنگزایی (پالئوزوئیک تا سنوزوئیک) نشان داده است. تخلخل دانهای در تمام موارد مهم و در ایجاد ذخیره آبی بسیار مهم است. با این همه، هنوز همانطور که ما بعداً میبینیم در هر یک از این موارد، تخلخل مجرایی (نوع سوم) است که به هنگام فراهم آوردن مسیرهایی برای جریان آبهای زیرزمینی، غالب میشود. (Ford & Williams, 2007: 104).

آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی

 

موضوع دوم درباره وضعیت آبشناسی سنگهای کربناتی، نفوذپذیری بالای آنهاست که وجود هرگونه سد یا مخزن آبی در درون یا بیرون شهرها را به دلیل نشت آب یا حتی زهکشی آب مخزن به داخل سنگ با مشکل مواجه میکند. مشکل ایجاد شده برای سد لار در البرز، نمونه بارز عملکرد تشکیلات آهکی است (روستایی و جباری، 1389: 22). برای مثال این مسئله در سد لار در شمال پلور (شرق تهران) بسیار حائز اهمیت است. سد لار روی رودخانه لار (از شاخههای هراز) و عمدتاً به منظور تنظیم آب این رودخانه و تأمین بخشی از آب مصرفی تهران و آبیاری مازندران ساخته شده است. اما پس از احداث و آبگیری این سد معلوم شد که مقدار زیادی آب بهویژه از طریق سنگهای آهکی متخلخل و درز و شکافدار طرف راست دریاچه سد فرار میکند. بررسیها پس از احداث سد، وجود حفرههای بزرگ از جمله حفرهای به گنجایش حدود 90 هزار مترمکعب را مشخص ساخته که فعالیتهایی برای مسدود کردن آنها انجام شده است (صداقت، 1381: 75). در اینگونه موارد پر کردن منافذ با سیمان و غیرقابل نفوذ کردن جایگاه مخازن آبی از اقدامات اولیه است (روستایی و جباری، 1389: 22).

 

 2. لایه نازک خاک سطحی

خاک، اولین سطحی است که آلودگی با آن تماس پیدا میکند و بر میزان نفوذ و جذب آلودگی در طول لایه خاک نیز، تأثیر دارد. منابع آب زیرزمینی عاری از عوامل بیماریزا هستند. خاک، فیلتر مؤثری برای حذف میکروارگانیسمها و دیگر ذرات بالنسبه بزرگ در نتیجه عمل صافسازی است. بهطور معمول در مقایسه با آبهای سطحی، آبهای زیرزمینی را بهعنوان منابعی در نظر میگیرند که کمتر در معرض خطرات ناشی از فعالیتهای انسانی است، زیرا بخش سطحی خاک، نقش حفاظتی و فیلترکننده دارد.

سفرههای کارستی به سبب وجود لایه نازک خاک یا عدم وجود خاک و پوشش گیاهی یا رسوباتی که توانایی نفوذ سریع و پخش روی فضاهای وسیع را دارند، میتوانند در شرایط نامتجانس، جریان را به داخل زمین نفوذ دهند. وجود شرایط ویژه مانند وجود لایههای رویی و تمرکز سریع و ساده آب به سوی ناحیه اشباع، فرصت کمی را برای رقیق (کاسته شدن) شدن آلودگی تا رسیدن به آبهای زیرزمینی، چشمهها و چاهها فراهم میکند. بسیاری از مشکلات جدی آلودگی ممکن است ناشی از برخوردهای متفاوت انسانی باشد (Ravbar, 2006: 171).

 

 

 3. مکانیسم پخش سریع

نفوذ بسیار زیاد آب در بیشتر سازندهای کارستی باعث شده است که کارست، آب را چون یک سد ذخیره کند و به مرور زمان از چشمههای زیردست خارج یا وارد دشتهای مجاور سازد و به وسیله چاههای پمپاژ از آنها بهرهبرداری شود. خطر آلودگی آبهای کارستی به واسطه حرکت سریع آلایندهها در چالههای کارستی، مجاری کارستی و غارها افزایش مییابد (طاهری و رئیسی، 1389: 2).

در پژوهشی با هدف بررسی سرعت و آسیبپذیری سفرههای کارستی که در انگلستان صورت پذیرفت، آنها دریافتند که با رها کردن فاضلابهای روستایی روی اراضی کشاورزی، آب آلوده به میزان 100 متر در درزها و شکافها و آونهای لایههای زیرین نفوذ میکند و با عبور از رسوبات رسی کواترنری وارد کارستهای گچی زیرین میشود. در مدت 24 ساعت آلودگیها به سطح ایستایی آبهای زیرزمینی رسید و قبل از اینکه دوباره در روستا برای مصرف مجدد، پمپاژ شود تحتتأثیر شیب هیدرولیک حدود 200 متر به سمت پایین حرکت کرد (Edmonds et, 2008: 101).

مکانیابی چشماندازها به منظور توسعه شهری نیازمند درک ویژگیهای ساختاری و هیدرولوژیکی است. رخداد حفرههایی در خاکها و سنگ نیاز به ملاحظات مهندسی خاص به منظور ایجاد تأسیسات ثابت برای ساخت جادهها و ساختمانها دارند، زیرا آبهای زیرزمینی در مناطق کارست خیلی سریع حرکت میکنند، به گونهای که آلودگیها میتوانند در فواصل زیادی در یک دوره زمانی کوتاه گسترش یابند. مکانیابی مناسب مخازن آب نوشیدنی ممکن است به دلیل خطر آلودگی مشکل باشد. فروچالههای تخریبی، مسائل زهکشی، آلودگی آبهای زیرزمینی، مسائل محیطی و مهندسی از مسائل مرتبط با توسعه روی مناطق کارست هستند (Veni et al, 2001: 7).

 

 منابع آلاینده سفرههای کارستی زیرزمینی

بهطور کلی میتوان عوامل مؤثر در آلایندگی آبهای کارستی را چنین طبقهبندی کرد:

الف. انتقال آلایندهها (فاضلابها و پسابهای شهری) به سیستم هیدرولوژیکی کارست؛

ب. مدفون کردن زبالهها و نخالههای شهری در سنگچالها و شکافهای کارستی و به عبارتی، تبدیل کردن فروچالهها به زمینانباشتها؛

ج. زهابهای آلوده به کود و سموم شیمیایی از اراضی زراعی و باغات و پسابهای آلوده به فضولات و کودهای دامی در مسیر آبهای رودخانهها و فروچالهها؛

د. انتقال مواد شوینده و آلایندههای شیمیایی به حوضه زهکشی کارست و آبخوان.

 

 1. فاضلابهای شهری

آلودگی در مناطق شهری با تراکم بالای جمعیت، یک پدیده رایج در سفرههای کارستی است. آلودگیها شامل مخازن ذخایر آلوده، روانابهای حاوی فلزات، نفت و گریس، زائدات و زبالههای جامد و آزادسازی تصادفی یا عمدی زوائد شیمیایی به وسیله تجهیزات صنعتی و ملکداران است. سفرههای کارست در ایالات متحده به وسیله فلزات سمی، پلیکلریدها، مواد شیمیایی رادیواکتیو، حلالهای آلی و بسیاری از آلودهکنندههای دیگر آلوده شدهاند. اگرچه این آلایندهها در هر ناحیه توسعهیافته بهطور معمول وجود دارند، اما به آسانی میتوانند وارد سفرههای کارست شوند و گسترش یابند و باعث آسیبپذیری آبهای زیرزمینی کارست شوند. نشتهای تصادفی و ریختن عمدی زائدات، به سرعت سفرههای کارست را آلوده میکند، زیرا مواد شیمیایی به راحتی از طریق خاک و سنگ بستر آهک انتقال مییابند. نشتهایی در امتداد جاده و ریلها همانند نشت نفت و گاز، خطوط لوله و مخازن ذخیره زیرزمینی بسیاری از سفرههای کارست را آسیبپذیر کرده است. بنزین باعث بعضی از مشکلات قابل توجه آلودگی در غار هیک (Hick) در کنتاکی و غار واترفال (Water Fall) در جورجیا شده است. در نواحی کارست، زمینانباشتها چالشهای خاصی ایجاد میکنند. در سراسر جهان، زمینانباشتها به داخل سفرههای کارستی نفوذ میکنند و باعث مشکلات آلودگی شدید با فرکانس، سرعت و شدت بیشتر نسبت به سفرههای غیرکارستی میشوند
(
Veni et al: 2001: 30).

 

 2. زبالههای شهری

سیستمهای هیدرولوژیکی کارست نسبت به تأثیرات محیطی حساستر از سیستمهای دیگرند، زیرا علاوه بر آبهای سطحی، مجموعهای از مشکلات دیگرِ مرتبط با شبکههای هدایت زیرزمینی و اکوسیستمهای حساس وجود دارند. در همـه کارسـتهای مسکونی دولیـنها و چالـهها مشاهده میشـوند که متأسفانه مکانی بـرای ریختن زبالههای مایع یا جامد به حساب میآیند، زیرا در زیـر زمین ناپدید میشوند از ذهن و دید ما خارج خواهند شد
(
Ford & Williams, 2007: 449).

غارها در کیفیت آب آشامیدنی ما نقشی حیاتی ایفا میکنند. در مناطق کارست و شبهکارست، جریان آب سطحی با پالایشی اندک به سرعت، درون غارها جریان مییابد. این آب و ناخالصیهایی که با خود میبرد (مثل زبالهها و فضولات انسانی و حیوانی، آفتکشها، کودهای شیمیایی، فراوردههای نفتی و سایر آلایندهها) اغلب با آلودن چاهها، چشمهها و لایههای آبزا، مسافتهای بزرگ زیرزمینی را طی میکند. تنها با مدیریت عاقلانه و محتاطانه ارتباط بین کارست و آب و جلوگیری از ورود آلایندهها به غارها میتوانیم از کیفیت آبهای آشامیدنیمان حفاظت کنیم.

احداث ساختمانهای مسکونی روی سازندهای کارستی باعث آلودگی آبهای کارستی شده است. برای مثال در دامنه کوه باباکوهی شیراز، به شکلی گسترده، منازل مسکونی روی سازند کارستی احداث شدهاند و در پاییندست چاههای شرب شیراز قرار دارند (طاهری و رئیسی: 1389: 9).

تخلیه غیرقانونی پسماندها در فلات کراس واقع در اسلوونی زمانی صورت گرفته که تخلیه و تجمع مواد زائد سازماندهی نشده است. متأسفانه تعدادی از زمینانباشتهای قدیمی هنوز هم در حال استفادهاند. در بین نخالهها و مواد زائد ساختمانی و مواد برداشت شده، مواد زائد ناشی از فعالیتهای روستایی و مبلمانهای منازل رواج بیشتری دارند. همچنین وسایل و مواد خطرناک دیگری نیز وجود دارند (یخچالها، موتور ماشینها، مخازن نیروی برق، باتریها، روغنهای جلا و موتور، جعبههای بیارزش، پاککنندهها، باقیماندههای مواد شیمیایی و بیارزش کشاورزی، قطعههای منفصل و شیمیایی رایانهها) (شکل 1). در چنین محلهایی تخلیه و تجمع مواد زائد، پسماندها و زبالهها به راحتی میتوان آهنآلات قدیمی، مواد تجزیهشونده، تایرهای بادی و بقایای فعالیتهای باغداری، کشاورزی و... را پیدا کرد (Ravbar, 2006: 173).

 آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی

 ۳. توریسم

زمین گردشگری از مواردی است که با جاذبهبخشی به کارست و بهویژه غارها و چشمهها میتواند ضمن ایجاد انگیزه اقتصادی به اشتغال نیز بپردازد. کشف یک غار آبی حتی در دورافتادهترین مناطق نیز میتواند سیل گردشگران را به خود معطوف سازد و به همان نسبت موجبات توسعه و رفاه اقتصادی را فراهم آورد. از نمونههای بارز این مدعا میتوان به غار قوری قلعه (روانسر)، غار علیصدر (همدان) و غار ماموت کنتاکی (آمریکا) اشاره کرد که در مورد اخیر تعداد بازدیدکنندگان سالیانه به دو میلیون نفر میرسد. غارها و چشمههای آب گرم مناطق کارستی نیز میتوانند برای اهداف سلامت و تسکین آلام و تفرج عمومی بهکار روند. مثالهای متعددی از اینگونه کاربردهای اقتصادی را میتوان در کشورهایی مانند کانادا و مجارستان مشاهده کرد. افزون بر این، غارها و مناطق کارستی بهعنوان پناهگاه در حملات نظامی و جنبشهای چریکی در ملل مختلف به دفعات مورد استفاده قرار گرفتهاند (طاهری و رئیسی، 1389: 5).

گسترش فعالیتهای ژئوتوریسم و اکوتوریسم در نواحی کارستی به سبب پتانسیل بسیار بالایی که این نواحی در جذب گردشگر دارند، اگر علمی و تحت نظارت صورت نگیرد به راحتی آلودگی سفرههای کارستی زیرزمینی را در پی خواهد داشت (شکل 2).

 

 4. حمل و نقل

حاشیه جادهها و بزرگراههای اطراف شهرها محل تجمع مواد زائد، زبالهها و نزولات جوی میباشد. در این نقاط نزولات و آلودگیها تجمع یافته و به درون سفرههای کارستی نفوذ میکنند. انتقال مواد خطرناک، یک خطر ویژه در بخش حملونقل جادهای است. تصادفات میتوانند سبب نشت و تراوشات
کنترل نشده
ای در محیط شوند. یکی از عوامل و منابع آلودهکننده کارست آبهای زیرزمینی سرویسهای جابهجایی مواد نفتی میباشد. در اغلب نقاط کشور و بهویژه در نواحی کوهستانی هرساله هزاران تن نمک و یا سایر ترکیبات شیمیایی و نمکی با هدف کاهش خطرات برف و یخ بر روی جادهها و بزرگراهها ریخته میشوند. این مواد توسط چرخ ماشینها پراکنده شده و یا به حاشیه جادهها کشیده شده و همراه با نزولات جوی وارد سفرههای کارستی زیرزمینی میشوند.

 آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی

 

 5. محیط روستاها و فعالیتهای کشاورزی

در نواحی روستایی و کشاورزی، سفرههای کارست در معرض آلودگی محیطی ناشی از تنوع منابع، شامل کودهای شیمیایی، حشرهکشها و آفتکشها قرار دارند. سطوح این آلایندهها در پی استفاده فصلی از آنها و افزایش طوفانها بالاست. غلظت افزایشیافته پاتوژنها میتواند از طریق خاکها به داخل سفرههای واقع در زیر مراتع حیوانات، شستوشو یابد. رسوبات همچنین میتوانند با پر کردن مجراها و تغییر زهکشهای زیرزمینی روی جریان آب زیرزمینی تأثیر بگذارند. یک عملیات رایج در بسیاری از چشماندازهای روستایی، انداختن زبالههای خانگی، مصالح ساختوساز و احشام مرده به داخل چاههاست. مقدار آلودگی که وارد یک سفره میشود وابسته به حجم و نوع موادی است که به داخل چالهها ریخته شدهاند. مضرترین محصولات عبارتاند از: باکتریهای ناشی از اجساد حیوانات، ضدیخ و روغن موتور استفاده شده و ظروف خالی علفکشها، حلالها و رنگ. این مواد به آسانی وارد سفره میشوند و به سرعت به چشمهها و چاههای مجاور انتقال مییابند
(
Veni, et al, 2001: 31).

نمونه دیگر، رها کردن لاشه گوسفندان و سایر احشام
تلف شده روی سازندهای کارستی مرتفع یا در داخل فروچاله
هاست. غارهای فراوانی در درون سازندهای کارستی قرار دارند که بعضی از آنها در سطح بینالمللی معروفاند. این غارها آزمایشگاه بزرگی برای محققان به شمار میروند و حل بسیاری از مسائل کاربردی به شناخت همه‌‌جانبه غار مرتبط است. متأسفانه غارنهشتههای بسیاری از غارها را تخریب یا از غار خارج کردهاند و محدودیتهای بودجهای برای مطالعات غارشناسی وجود دارد.

تخریب و آلودگی منابع کارست در ایران رو به افزایش است. انجام تحقیقات و ارائه برنامه اجرایی برای حفاظت از منابع کارستی را باید جدی گرفت (طاهری و رئیسی، 1389: 9).

 

 بحث و نتیجهگیری

تشکیلات کارستی از نظر هیدرولوژی میتوانند 3 مسئله ایجاد کنند:

1. نخست از طریق استعداد خاص آنها در توسعه آلودگی، زیرا آلودگی آبها در تشکیلات آهکی به راحتی امکانپذیر است؛

2. دوم به دلیل نفوذپذیری بالای آنها و ایجاد مشکل در زمان احداث سد؛

3. سوم ایجاد سیل در هنگام بسته شدن و ریزش مجراهای زیرزمینی.

به منظور کاهش خطرات ناشی از آلودگی آبهای سطحی، تقدیسبخشی به چشمههای کارستی، چشماندازهای بدیع و تنوع زیستی در مناطق کارستی میتواند به اشکال گوناگون، دوستداران طبیعت و بهویژه سازمانهای مردمنهاد یا NGOها را متوجه ارزش و اهمیت کارست سازد و از این رهگذر موجبات حفاظت این منابع و بهویژه منابع آب کارست را فراهم آورد. در غیر این صورت، تغییر کاربریهای فزاینده و البته غیراصولی میتواند با سرعتی باورنکردنی سیلی از آلودهسازها را روانه آبخوانهای کارستی کند. البته اگر بتوان در ساختار قانونی و بهویژه وضع قوانین بهروز و کارآمد تضمین قانونی برای حفاظت از منابع کارست ایجاد کرد، میتوان به حفاظت این منابع دلخوش بود.

مطالعه و پژوهشهای ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی در قلمروهای کارستی به منظور شناسایی دقیق آنها و بررسی درجه تکاملیافتگی آنها ضروری است، زیرا هرچه درجه تحول کارستها و نواحی کارستی بالاتر باشد، آسیبپذیری آنها در برابر آلایندهها نیز بیشتر میشود. کنترل کاربری اراضی در قلمروهای کارستی که از منابع آب آنها به منظور شرب شهرها یا نواحی روستایی استفاده میشود، از دیگر اقدامات لازم در این زمینه است. برای مثال، جنگلزدایی در پهنههای کارستی و تغییر مسیر شبکههای آبی، استخراج معادن، زراعت یا هرگونه تغییر اساسی در ساختار زمین، باید متکی بر اصول مدیریت سرزمین انجام پذیرد.

راهحل دیگر، جمعآوری زبالهها و جلوگیری از دفن کردن آنها در فروچالههای کارستی یا شکافهای کارستی است، زیرا دفن زبالهها در مسیرهای سیستم زهکشی کارست، ضمن تجزیه آنها به سهولت میتواند آنها را همراه با آب باران به درون آبخوانها هدایت کند و باعث آلودگی کارست شود. در مناطقی که شهرها یا تعداد زیادی از آبادیها روی قلمروهای کارستی واقع شدهاند، سیستم فاضلاب نباید نفوذی و بهصورت چاههای جاذب باشد، زیرا تخلخل ثانویه بالا در کارست باعث آلودگی منابع آب خواهد شد. از این نظر احداث شبکه الگو یا سیستمهای ذخیرهسازی فاضلاب ضروری است. در نواحی روستایی باید از هدایت فاضلابها به شکافهای کارستی یا رودخانه و آبهای سطحی کارست جلوگیری شود. همچنین لازم است برای حفاظت از کارستهای کوهستانی که در آنها مسیر عبور دامهای عشایر یا روستایی وجود دارد، برنامهریزی نشود استقرار دامها در مسیر چشمهها یا حوضه زهکشی آنها یا مسیر رودخانههای مناطق کارستی میتواند به دلیل تجمع فضولات و کودهای دامی خطرآفرین باشد. کنترل زبالهریزی و هرگونه مواد آلاینده از طریق بازدیدکنندگان و جهانگردان راهکار دیگری برای جلوگیری از آلودگی کارستهاست.

 

 

منابع

1. افروزی، محسن و محمدزاده، حسین (1391). «ارزیابی و پهنهبندی آسیبپذیری آبخوان دشت بروجن ـ فرادنبه به آلودگی با استفاده از روش DRASTIC در محیط GIS». فصلنامه پژوهش آب ایران، شماره 10. صص 10ـ 1.

2. روستایی، شهرام و جباری، ایرج (1391). ژئومورفولوژی مناطق شهری. چاپ چهارم. تهران: سمت.

3. صداقت، محمود (1381). منابع و مسائل آب در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

4. طاهری، کمال و عزتالله رئیسی (1389). «منابع کارست ایران، مقدمهای بر یک مفهوم». مجموعه مقالات نخستین کنفرانس ملی پژوهشهای کاربردی منابع آب ایران. کرمانشاه: صص 14ـ 1.

 

5. De Ketelaere, D., Hِtzl, H., Neukum C., Cività, M., Sappa, G. 2004: "Hazard Analysis and Mapping. In:Vulnerability and Risk Mapping for the Protection of Carbonate (Karstic) Aquifers". Final report COST Action 620. Brüssel.
6. Edmonds,Clive.Brett,Peter(2008). "Improved groundwater vulnerability mapping for the karstic chalk aquifer of south east England", Engineering Geology,99,pp:95-108.
7. Ford, D. C., Williams, P.W. 1989. Karst geomorphology and hydrology. Unwin Hyman Ltd. London.
8.Ravbar,Natasa, (2006): "Karst Aquifer Hazard Assessment And Mapping On The Classical Karst,Acta geographica slovenica", 46-2,pp169-189.
9. Roth,Chris,2002,Sinkholes. A Direct and Rapid Conduit for Surface Water to Groundwater, ppt.
10. Veni,G et al , (2001). "Living with karst", .American Geological Institute, CLB Printing Company.

۳۷۳۰
کلیدواژه (keyword): جغرافیای طبیعی,آلودگی سفره‌ های کارستی زیرزمینی,پیمان کریمی سلطانی,سفره‌ های کارستی زیرزمینی,نقش شهرها,آلاینده,سنگ های کربناته,آسیب پذیری
نام را وارد کنید
ایمیل را وارد کنید
تعداد کاراکتر باقیمانده: 500
نظر خود را وارد کنید