مجله ما و چالشی به نام روزنامه نگاری علم!

چندی پیش قرار بود تا در نشستی شرکت کنم که به همت موزه ملی علوم و فناوری ایران و با عنوان «چالش‌های روزنامه‌نگاری علم در ایران»  برگزار می‌شد. به دلیل مشغله زیاد و علی‌رغم تلاش فراوان فرصتی برای حضور در این جلسه نیافتم، ولی این موضوع ساعت‌ها ذهن مرا به خود مشغول کرد و پرسش‌های زیادی برایم پیش آورد. روزنامه‌نگاری علم به چه معنایی است؟ آیا کاری که ما و همکاران‌مان در مجله رشد آموزش شیمی انجام می‌دهیم نوعی روزنامه‌نگاری علم است؟ آیا می‌توانیم خودمان را یک روزنامه‌نگار علم قلمداد کنیم؟ از این رو، چند ساعتی در اینترنت به جست‌وجو پرداختم تا اگر قرار شد در این نشست حضور داشته باشم، دست کم با آگاهی لازم به جلسه بروم و نماینده فعالی از سوی مجموعه مجله‌های تخصصی رشد باشم. این جست‌وجو مرا شگفت‌زده کرد. مقاله، گزارش، مصاحبه، کارگاه آموزشی و نشست‌های متعددی با عنوان «روزنامه‌نگاری علم1» به ویژه در کشورمان یافتم و با دقت و علاقه فراوان جزئیات بسیاری از آن‌ها را خواندم و حتی با فعالیتی تحسین‌برانگیز با انجمن ترویج علم ایران آشنا شدم که طی آن با برگزاری کارگاه‌های آموزشی اقدام به آموزش‌وپرورش روزنامه‌نگاران علم می‌کردند و در این میانه هم بر راه‌اندازی انجمن‌های روزنامه‌نگاری علم در کشور تأکید می‌ورزیدند.
البته مرور این نقدها و نظرها پرده از یک اختلاف مهم در تعریف روزنامه‌نگاری علم نیز برداشت. برخی به کل، منکر وجود چنین نوعی از روزنامه‌نگاری شده‌اند و آن را به برونداد روزنامه‌نگاری فروکاسته‌اند که تنها در زمینه علمی اطلاعاتی دارد. برخی دیگر به عکس، وجود روزنامه‌نگاری علم را می‌پذیرند، ولی روزنامه‌نگاران علم را کسانی می‌دانند که اگرچه دانشمند نیستند ولی روایتگر داستان علم به شمار می‌آیند و توان روایت دقیق، درست و جذاب علم برای مردم را دارند. برخی نیز صرف نوشتن خبر و گزارش علمی را به معنای روزنامه‌نگاری علم قلمداد نمی‌کنند و روزنامه‌نگار علمی را دانشمندی تلقی می‌کنند که به نوشتن خبرهای علمی برای رسانه‌های عمومی به منظور گسترش آشنایی مردم با علم و دستاوردهای علمی علاقه‌مند است. هیچ یک از گروه‌های یادشده این واقعیت را انکار نمی‌کند که این تلاش با هر نامی که معرفی شود، یک رأس مثلثی را تشکیل می‌دهد که دانشمندان و مردم دو رأس دیگر آن هستند. به نظر می‌رسد که در این بیان منظور از مردم تنها توده‌ها نیستند، زیرا سیاست‌مداران، اقتصاددانان، بازرگانان، معلمان و گروه‌های تخصصی دیگری هم هستند که برای توسعه علمی به آگاهی از تازه‌ترین دستاوردهای علمی و فناوری نیاز دارند. این همان نقشی است که روزنامه‌نگاران علم می‌توانند به خوبی از پس آن برآیند.
خلاصه از این بررسی‌ها به این نتیجه رسیدم که برداشت پژوهشگران و صاحب‌نظران ایرانی از مقوله روزنامه‌نگاری علم به‌عنوان عنصری مهم برای تحقق ارتباط علم و جامعه در یک جمله کوتاه «ساده‌سازی اطلاعات علمی برای عموم مردم آن هم در قالبی ساده و جذاب»  است. این عنصر با بهره‌گیری از رسانه‌ها مأموریت خویش را که همانا معرفی علم در جامعه است، به انجام می‌رساند. اما در این میان آنچه جالب‌تر به نظر می‌رسد گوناگونی رسانه‌هایی است که به این کار یاری می‌رسانند و به عبارتی علم با کمک آن‌ها رسانه‌ای می‌شود. گستردگی و در عین حال توانایی شگفت‌انگیز هر یک از این رسانه‌ها بستر بسیار مناسبی برای ترویج علم فراهم می‌کند. رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله، رایانه و امروز تلفن همراه از جمله مهم‌ترین این رسانه‌ها به شمار می‌آیند. برخی از این رسانه‌ها سال‌هاست که کارایی خود را ثابت کرده‌اند ولی امروز رقبای جدی و قوی‌تری یافته‌اند. این رسانه‌های نوظهور امید تازه‌ای به بهبود ارتباط علم و جامعه داده‌اند.
اما آنچه که‌ در همه نوشته‌ها و گفته‌های علاقه‌مندان به ترویج علم به آن اشاره می‌شد، درد مشترکی بود که ناشی ازکمبود نگران‌کننده نیروی انسانی آشنا و علاقه‌مند به کار روزنامه‌نگاری علم در ایران بود. این دغدغه از آنجا ناشی می‌شود که دانش‌آموختگان رشته‌های سنتی علوم پایه و فنی دانشگاه‌ها به صورت نظام‌دار و آگاهانه برای چنین منظوری تربیت نمی‌شوند و انگیزه ورود به چنین فعالیتی هم در آن‌ها آنچنان که باید به‌وجود نمی‌آید. از آنجا که از دید این جانب روزنامه‌نگار علم بایستی در گام نخست در حوزه‌ای که قرار است به روایت یا گزارش رویدادهای آن بپردازد، دست‌ کم دارای مدرک کارشناسی باشد و سپس به وادی روزنامه‌نگاری ورود پیدا کند. در این حالت امکان موفقیت و تاثیرگذاری گزارش‌های تهیه شده در جامعه و بر مردم بسیار بیشتر خواهد بود. البته این به معنای آن نیست که این فرد خود باید یک دانشمند باشد، بلکه باید الفبای حوزه علمی را که قرار است در آن به روزنامه‌نگاری بپردازد، بداند و به‌عنوان میانجی، هم درک درست و دقیقی از گفته‌های دانشمندان و پژوهشگران داشته باشد و در عین حال زبان مردم عادی را نیز به خوبی بشناسد. بی‌تردید روزنامه‌نگاری علم، سطوح مختلفی دارد و بخشی از آن نیز در خدمت اطلاع‌رسانی به دیگر پژوهشگران حوزه علم و فناوری و به واقع دیگر قشرهای تحصیل‌کرده و علاقه‌مند به خبرهای علمی جامعه است. از این‌رو، تشویق دانش‌آموختگان رشته‌های علمی برای ورود به عرصه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای اقدام مهمی است که انتظار می‌رود در دانشگاه‌ها مورد توجه جدی قرار گیرد. ورود جدی به  تخصصی میان رشته‌ای و چندوجهی،که از جمله نیازهای مهم جامعه رو به رشد ایران امروز به شمار می‌آید.
با این مقدمه و با مروری بر آنچه که مجله رشد آموزش شیمی طی این سال‌ها در پی آن بوده است، می‌توان نتیجه گرفت که تولید محتوا برای این مجله تخصصی-که به ویژه برای معلمان شیمی کشور به چاپ می‌رسد- به نوعی می تواند روزنامه نگاری علم به شمار بیاید. اما آنچه آشکار است ضعفی جدی است که از این حیث در ساختار و به ویژه محتوای مجله وجود دارد. به عنوان فردی که سال‌هاست با این مجله همکاری دارد از محتوای آن ناراضی هستم و انتقادهایی جدی به آن دارم. دلیل اصلی این نارضایتی را همان چالش کمبود یا نبود روزنامه‌نگاران علم می‌دانم. افراد توانایی که افزون بر آشنایی با دانش شیمی و دانش آموزش شیمی، مهارت‌های حرفه‌ای لازم برای تهیه گزارش‌ها، انجام مصاحبه‌ها و تهیه خبرها و در یک کلام، تولید محتوا را داشته باشند. این نیاز برطرف نمی‌شود مگر آنکه دست کم در کوتاه‌مدت از میان دانش‌آموختگان رشته شیمی علاقه‌مندانی را یافت که با شرکت در دوره‌های آموزشی روزنامه‌نگاری علم، پا به این عرصه مهم بگذارند و کیفیت رسانه‌هایی از این دست را با حضور خود بهبود بخشند. اگرچه در بلندمدت نیازمند پشتیبانی جدی اعضای شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و تلاش بیشتر آنان برای حمایت از ایجاد و گسترش رشته‌های از این دست در دانشگاه‌ها هستیم. اما همزمان لازم است به جلب توجه و گسترش آشنایی دانشجویان با این مقوله و تلاش برای تغییر نگرش آن‌ها برای اندیشیدن به یک آینده شغلی متفاوت، جذاب و هیجان‌انگیز نیز همت گمارْد. به  امید آنکه در آینده‌ای نزدیک با حضور چنین افرادی شاهد تحولی چشمگیر در ساختار و محتوای مجله رشد آموزش شیمی باشیم; مجله‌ای که بتواند شما خواننده گرامی را در ارتباطی نزدیک، پویا و پیوسته با حوزه آموزش شیمی قرار دهد.
اکنون که در فصل پاییز و در روزهای آغازین سال نو تحصیلی قرار داریم، بیش از هر زمان دیگری می‌توان به برآورده شدن چنین آرزویی امیدوار بود. زیرا سالی که با یک باور شروع و با عمل ما ادامه می‌یابد، بی‌تردید به بار نشستن خواسته‌هایمان را تضمین می‌کند. دست کم به اندازه امکاناتی که داریم در راستای ایجاد انگیزه و امید در نسل جوان کشور برای ساختن آینده‌ای بهتر کوشش کنیم. آغاز سال تحصیلی جدید بر همه فرهنگیان و دانشگاهیان عزیز در سراسر کشور مبارک و تلاش‌های ارزشمند همه آنان در کلاس و درس ثمربخش باد.

نعمت‌الله ارشدی، سردبیر رشد آموزش شیمی